Xuyên suốt tác phẩm kể về người cha (anh Sáu) xa nhà đi chiến đấu từ khi con còn nhỏ. Khi về thăm nhà mang theo nỗi nhớ và tình yêu thương con tha thiết. Nhưng con gái anh (Bé Thu) đã nhất quyết không nhận cha bởi vì anh có vết thẹo trên má. Điều này đã khiến anh vô cùng đau đớn và khổ tâm. Khi con bé nhận ra anh là ba, cũng là lúc anh phải ra đi mang theo nỗi nhớ con ra chiến trường đến tận lúc hy sinh. Tác phẩm như một bài ca, ca ngợi tình phụ tử thiêng liêng bất diệt trong hoàn cảnh chiến tranh éo le. Vậy chiến tranh có vai trò gì trong việc bộc lộ tư tưởng của tác phẩm? Trước hết phải nói tới cội nguồn nỗi nhớ con của anh Sáu. Chiến tranh khiến anh phải xa nhà đi chiến đấu từ khi con còn nhỏ. Chị đã vài lần ra thăm anh nhưng không thể mang theo con vì đường xa vất vả, đi lại khó khăn nguy hiểm vì bom đạn nữa. Chính điều này càng làm cho nỗi nhớ con trong anh cồn cào, để rồi khi về thăm nhà, thăm con, “cái tình cha trong người anh cứ nôn nao”... Vừa nhìn thấy con bé anh đã nhảy thót lên bờ cất tiếng gọi con... Như vậy có thể nói, chiến tranh đã chia cắt cha con, đã dồn nén tình yêu thương và nỗi nhớ con trong anh đến tha thiết. Đó cũng là khởi nguồn cho nỗi khổ tâm khi con không nhận anh. Rõ ràng chiến tranh là nguyên nhân trực tiếp gây nên nỗi bất hạnh đó. Nói đến đây chắc hẳn sẽ có những quan niệm cho rằng, cũng giống như quan niệm của giáo sư Chú, không đi chiến tranh, đi xa cũng vậy thôi. Xin thưa có sự khác biệt: Thử hỏi trong điều kiện mà người mẹ có thể đi thăm được thì tại sao không thể mang theo con? Chỉ có thể là chiến tranh ác liệt, nguy hiểm mà người cha là anh Sáu đã hiểu điều này. Hơn nữa, trong chiến tranh, điều kiện thiếu thốn thì sự cảm nhận yêu thương càng ít, anh chỉ có một tấm hình nhỏ của con... Tất cả điều đó càng như thôi thúc nỗi nhớ con trong anh nhiều hơn. Đó chính là biểu hiện của tình phụ tử thiêng liêng. Nếu thử hình dung ta thay yếu tố chiến tranh bằng yếu tố khác thì tác phẩm sẽ ra sao?
Đỉnh điểm của sự khổ tâm trong anh Sáu là con bé không nhận anh. Vì sao? Vì vết thẹo. Vết thẹo đó do chiến tranh gây ra. Bà ngoại bé Thu kể cho nó nghe tội ác của bọn giặc tây ở đầu làng. Để nó thấy rằng chính chiến tranh, chính tội ác của chiến tranh đã làm cho ba nó như vây. Vậy rõ ràng rằng chiến tranh có vai trò then chốt tạo nên sự éo le cho tình huống truyện . Câu nói của bà ngoại bé Thu cũng gợi cho ta những suy nghĩ về tội ác của chiến tranh. Đâu phải chỉ mình anh Sáu bị như vậy, đâu phải chỉ có mỗi tình phụ tử này bị chia cắt, mà đã có biết bao nhiêu tội ác như vậy do chiến tranh gây ra. Rõ ràng yếu tố chiến tranh ở đây là không hề thay thế.
Và rồi tình phụ tử thiêng liêng trỗi dậy, cha con nhận ra nhau. Nhưng cũng một lần nữa chiến tranh lại chia cắt. Người đồng đội đi cùng có ý muốn anh ở lại vài ngày, nhưng do chiến tranh, phải nhận nhiệm vụ với tổ quốc mà anh phải dứt áo ra đi. Nghĩa vụ thiêng liêng ấy cũng bắt nguồn từ tình yêu gia đình quê hương (có cả yêu thương con). Thử hỏi có nhiệm vụ nào quan trọng hơn được điều lớn lao ấy. Rõ ràng một lần nữa chiến tranh lại là nguyên nhân chia cắt tình phụ tử thiêng liêng này.
Khi trở lại chiến trường mang theo nỗi nhớ con. Anh giữ lời hứa với con là sẽ làm cho con chiếc lược. A luôn mang theo nó bên minh, thường chải lên đầu cho vơi bớt nỗi nhớ con và mong chờ ngày đoàn tụ. Nhưng rồi chiến tranh lại cướp đi cái mong ước nhỏ nhoi ấy. Anh hy sinh , trong giờ phút cuối cùng, anh dùng chút sức lực còn lại nhờ anh Ba trao lại cho con cây lược. Chiến tranh có thể cướp đi mạng sống của anh chứ không thể cướp đi được tình yêu thương của anh dành cho con. Người đọc nghẹn ngào trước nỗi đau ấy và lên án sự tàn ác của chiến tranh. Chiến tranh gieo giắc trong anh Sáu nỗi nhớ con và giờ đây nó cướp đi cuộc sống của anh cùng tình yêu thương con tha thiết.
Điều đọng lại sâu sắc nhất trong lòng người sau khi đọc xong tác phẩm chính là sự cảm động về tình cha con thiêng liêng, bất diệt. Nhưng người đọc cũng không thể quên được những nỗi đau mà chiến tranh đã gây ra, từ đó trong họ có cái nhìn sâu sắc hơn về cuộc đời và thái độ sống. Đó là ý nghĩa nhân văn mà mỗi tác phẩm mang lại.
Nếu như trong tác phẩm “Chuyện người con gái Nam Xương” ta ám ảnh về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến, mà xã hội phong kiến không chỉ là chiến tranh thì yếu tố này hẳn không ảnh hưởng quá nhiều trong tác phẩm. Nhưng ở đây, tình phụ tử gắn với hoàn cảnh chiến tranh để rồi người đọc “nặng lòng” qua từng chi tiết. Phải chăng đó là Vai trò của yếu tố này trong tác phẩm...
Ngoài ra chúng ta dễ dàng nhận thấy tình cảm gia đình, tình phụ tử thiêng liêng bất diệt mà nhà văn thể hiện trong tác phẩm. Ông Sáu, một hình tượng đẹp về người cha hy sinh cả cuộc đời để gìn giữ tình cha con bất diệt, dù chiến tranh, hình thức bên ngoài thì tình cảm đó chưa bao giờ phai nhạt trong người đàn ông này.
Nhớ con, thương con vô hạn, Sau tám năm xa nhà đi kháng chiến, bé Thu lên tám tuổi thì ông Sáu người cha xa biệt con từng ấy thời gian giờ mới có dịp về phép thăm nhà, gặp mặt đứa con gái đầu lòng mà ông vô cùng thương nhớ,ông nghĩ rằng đó là động lực để ông cố gắng chiến đấu. Khi vừa cập bến tàu, nhìn thấy Thuồng đã vội cất tiếng gọi con cùng với điệu bộ "vừa bước, vừa khom người đưa tay chờ đón con", có lẽ lúc này ông rất vui và xúc động, hạnh phúc, tin rằng đứa con sẽ đến với mình. Nhưng oái oăm thay bé Thu đã từ chối, chạy và kêu thét lên gọi má khiến ông Sáu vô cùng buồn bã, thất vọng, đau đớn.
Và Trong hai ngày phép ở lại cùng con ngắn ngủi, ông Sáu đã làm hết sức của mình không đi đâu chỉ quanh quẩn ở nhà với con, chăm sóc con nhưng bé Thu không nhận cha khiến ông vô cùng buồn, ... nhưng ông sẵn lòng tha thứ cho con. Ông cứ nghĩ về tới nhà con sẽ chạy lại ôm ông và chia sẻ với ông những điều mà ông xa nó trong từng ấy thời gian nhưng tình yêu thương của người cha dành cho con trở nên bất lực khi ông Sáu đánh con bé một cái vào mông vì nó đã hất miếng trứng cá mà ông gắp ra khỏi bát cơm làm cơm văng tung toé, rồi nó bỏ đi sang nhà ngoại, vừa đi vừa vùng vằng, đánh đổ một số thứ đồ kêu loạng choạng để báo cho ông biết là hãy để nó yên.
Nhưng rồi, cuộc vui nào cũng phải tàn, dù không được con bé chấp nhận và yêu thương, nhưng đối với ông thời gian ngắn ngủi đó cũng khiến ông vơi đi nỗi nhớ về con sau 8 năm xa cách đằng đẵng. Cho đến lúc chia tay, ông nhìn con trìu mến lẫn buồn rầu "đôi mắt của người cha giàu tình thương yêu, độ lượng, có phần thất vọng, sợ con không đón nhận tình cảm của mình. Nhưng rồi như có một thứ sức mạnh nào khiến bé Thu gọi ông là cha trong tiếng khóc nghẹn ngào, em hôn lên tất cả những gì em với tới và hôn ngay vào vết thẹo trên khuôn mặt ông,trước cử chỉ của bé Thu, "anh Sáu một tay ôm con, một tay rút khăn lau nước mắt rồi hôn lên mái tóc con". Có thể nói rằng những giọt nước mắt của hai cha con đang rơi đó là giọt nước mắt sung sướng, hạnh phúc của một người cha cảm nhận được tình ruột thịt từ con mình.
Đặc biệt tình cảm ông dành cho con gái của mình là lúc con đã dành thời gian rảnh rỗi của mình để làm cho con cái lược ngà, tình cảm của ông Sáu với con đã được thể hiện tập trung và sâu sắc ở phần sau của truyện, khi ông Sáu ở trong rừng, tại khu căn cứ.
Dù đã xa con thật rồi, nhưng khi trở về căn cứ, ông lại có cảm giác nỗi nhớ thương xen lẫn sự day dứt, ân hận ám ảnh ông suốt nhiều ngày vì ông đã đánh con khi nóng giận. Ông không nghĩ mình sẽ đánh con vì ông đúng là một người cha hiền lành, nhân hậu, biết nâng niu tình cảm cha con, nhưng có lẽ ông quá yêu con, bất lực nên ông mới hành động như thế. Rồi lời dặn của đứa con: "Ba về, ba mua cho con một cây lược ngà nghe ba!" đã thúc đẩy ông nghĩ đến việc làm một chiếc lược ngà dành cho con. Chứng tỏ ông rất chiều con và luôn giữ lời hứa với con. => Đó là biểu hiện tình cảm trong sáng và sâu nặng của người cha.
Ông đã hạnh phúc biết bao nhiêu khi kiếm được khúc ngà, anh vui sướng như đứa trẻ được quà, rồi để hết tâm trí, công sức vào việc làm cây lược, cưa răng, chuốt bóng, khắc chữ... tỉ mỉ, cần mẫn, công phu. Lòng yêu con đã biến người chiến sĩ thành một nghệ nhân - nghệ nhân chỉ sáng tạo một tác phẩm duy nhất trong cuộc đời. Cho nên nó không chỉ là chiếc lược xinh xắn và quý giá mà đó là chiếc lược kết tụ tất cả tình phụ tử mộc mạc mà đằm thắm, sâu xa, đơn sơ mà kỳ diệu làm sao! Chiếc lược ngà ??? thiêng liêng đã làm dịu nỗi ân hận và ánh lên niềm hy vọng khắc khoải sẽ có ngày anh Sáu được gặp lại con, trao tận tay nó món quà kỷ niệm này.
Còn nữa...
