Hide Nguyễn
Du mục số
- Xu
- 1,943
Đêm 26-8-1888, vua Hàm Nghi bị Pháp bắt khi mới 17 tuổi. Phong trào Cần Vương cũng mới hình thành được ba năm. Trên con tàu Biên Hòa ngày 13-12-1888, Pháp đưa vua Hàm Nghi đi đày ở Bắc Phi. Đúng một tháng sau, nhà vua đến thủ đô Alger và bắt đầu cuộc sống lưu vong.
Lịch sử chép rằng vào năm 1884, vua Hàm Nghi lên ngôi khi chỉ mới 13 tuổi. Đất nước đang trong giai đoạn hết sức cam go, chủ quyền đặt dưới ách cai trị hoàn toàn của thực dân Pháp. Mang tư tưởng phản kháng chính quyền thực dân, vua Hàm Nghi trở thành người đứng đầu phong trào Cần Vương, truyền hịch kêu gọi sĩ phu và dân chúng nổi dậy chống Pháp giành độc lập dân tộc.
Gặp gỡ nhà văn nữ nổi tiếng
Mùa xuân năm 1902, vua Hàm Nghi đang bị thực dân Pháp đưa đi đày tại Algérie. Tại đây, ông gặp gỡ và trò chuyện cùng Sepkina Kibernik - một nhà văn nữ Nga mới 28 tuổi nhưng đã rất nổi tiếng.
Năm 1904, vua Hàm Nghi kết hôn với cô con gái của Chánh án Tòa thượng thẩm Alger. Cô dâu là Marcelle Laloe. Đám cưới của nhà vua là sự kiện xã hội lớn tại thủ đô. Họ sinh được ba người con: hai con gái là Như Mai (1905), Như Lý (1908) và một con trai là Minh Đức (1910).
Sau lần gặp Sepkina Kibernik, vua Hàm Nghi đã nhiều lần viết thư trao đổi, liên lạc với bà. Sepkina Kibernik cũng đã viết một truyện ký khá xúc động về vua Hàm Nghi với tựa đề “Hoàng tử Lý Tông”.
Tên gọi nhân vật được hư cấu là lẽ thường của tác phẩm văn học. Cách này cũng cần thiết nhằm phòng vệ và tránh sự kiểm duyệt trong hoàn cảnh bấy giờ. Đối chiếu các sự kiện trong cuộc đời Hàm Nghi và nhân vật Lý Tông, có thể khẳng định các chi tiết và cốt truyện đều nói về vua Hàm Nghi. Mọi chi tiết đều trùng khớp, từ địa điểm tù đày đến biệt thự cách không xa thành phố Alger, từ tài năng nghệ sĩ đến sự quan tâm học thuyết Nho giáo. Diện mạo, tinh thần và vóc dáng của nhân vật và vua Hàm Nghi thực sự là một.
Ảo và thực
Trong phần đầu tác phẩm, Sepkina Kibernik miêu tả nhân vật hoàng tử Lý Tông với một thủ pháp ngôn ngữ huyền ảo, lãng mạn. Hoàng tử Lý Tông được Sepkina Kibernik xây dựng mang đậm chất cổ tích. Người đọc như lạc vào một thế giới phương Đông vừa xa xôi vừa gần gũi, vừa lãng mạn vừa hiện thực. Điều đặc biệt là thế giới cổ tích ấy không có vẻ ly kỳ thần bí, mà lại hiện lên rất chân thực. Có thể ví nó như thế giới cổ tích của Andersen với chất triết luận.
Lễ cưới của nhà vua với Marcelle Laloe
Đất nước bị xâm lược được mô tả: "Vào một buổi sáng bất hạnh xuất hiện những người phương Tây cùng với vũ khí sáng lòa và những viên đạn thảm khốc. Chúng đem lại sự hủy hoại". Những đặc trưng của Việt Nam cũng dần hiện lên qua lời văn của Sepkina Kibernik. Bằng những nét chấm phá về vùng văn hóa Viễn Đông, nhà văn kể về vẻ nhỏ nhắn, duyên dáng của những con người phương Đông có học thức. Đó là ấn tượng của tác giả về truyền thống giáo dục "được dạy dỗ bởi những bậc hiền triết của đất nước mình", "theo đạo Nho và tôn thờ những giáo lý của nó".
Rồi hiện thực về hoàng tử Lý Tông đã lấn át tính cổ tích của câu chuyện. Lịch sử hiện lên khá trung thực: "Chàng bị bọn thực dân bắt và bị đưa đi đày. Theo sự lựa chọn của những ông chủ mới của đất nước chàng, trên ngai vàng của cha ông chàng đang ngự trị những bóng ma câm lặng, còn chàng thì bị giữ làm con tin vĩnh viễn, suốt cuộc đời". Và vị hoàng tử kia đã phải từ biệt quê hương để sống cảnh lưu đày: "Ở đó là tổ quốc chàng. Còn ở đây là bậc thang để đi đến nấm mồ".
Vẫn khoan thai trong kiếp lưu đày
Qua truyện ký, người đọc còn biết đến một số thói quen ứng xử ăn sâu trong nếp sống của vua Hàm Nghi. Sepkina Kibernik kể về hai nhân vật trẻ tuổi tự nguyện theo nhà vua trong cảnh tù đày: "Họ đi lại nhẹ nhàng dường như không có tiếng động trên những chiếc đế giày màu trắng. Còn khi hoàng tử quay về phía họ hỏi bằng tiếng mẹ đẻ, họ trả lời rì rầm chỉ đủ để nghe, giống như tiếng của những chiếc chén trà Trung Hoa nhỏ nhắn chạm nhau và ngân vang trên khay nước". Vậy là, hành vi ứng xử văn hóa còn lưu giữ trong cả nếp sống của những con người theo vua đến tận chốn lưu đày. Họ dành cho vị vua của mình một tình cảm tôn kính, ý nhị như đang ở chốn cấm cung.
Hai vợ chồng trên xe cưới
Vua Hàm Nghi đến Algérie trong tâm trạng của một người chịu cảnh lưu đày khi từng đứng đầu một đất nước. Lẽ thường, phản ứng tự nhiên của nhà vua là sống thu mình, yếm thế, cố tình cách ly hoàn toàn với thế giới bên ngoài. Nhà vua rất lấy làm khó chịu đối với những gì liên quan tới Tây, tới Pháp.
Truyện ký của Sepkina Kibernik đã thể hiện điều này. Mẩu đối thoại giữa hoàng tử Lý Tông và một tiểu thư, chính là đối thoại giữa vua Hàm Nghi và nữ tác giả, ghi rằng:
“- Ngài thật sai lầm khi không đem những tác phẩm của mình đi triển lãm tại Paris, thưa hoàng tử!"
- Vậy mà tôi lại cho rằng mình sẽ sai lầm khi đem tranh đi triển lãm tại Paris”.
Đoạn trên cũng rất sát hợp với lịch sử. Khi mới bị đi đày, vua Hàm Nghi khước từ việc học tiếng Pháp. Về sau, ông thay đổi quan điểm và bắt đầu quan tâm đến văn hóa châu Âu. Nhà vua đặc biệt yêu thích hội họa. Nó đã trở thành nghề nghiệp của ông sau này. Vua vẽ nhiều tranh và bắt đầu được biết đến với tư cách là một họa sĩ.
Kết thúc truyện ký, Sepkina Kibernik nhận xét về nhân vật chính: "Cái dáng dấp mảnh khảnh của hoàng tử trong bộ trang phục nửa Đông nửa Tây ngay lập tức đưa cho tôi một sự chú ý đặc biệt. Chiếc khăn trắng trùm lên búi tóc dài, chiếc áo dài đen với hai ống tay rộng may bằng lụa vàng tươi - màu của quê hương ông - nước da bánh mật ngà ngà, đôi mắt đen ảm đạm thông minh nhưng xếch ngược lên phía thái dương, tay chân gầy gò. Tất cả làm cho người ta liên tưởng tới một pho tượng nhỏ, quý giá do bàn tay tài ba của các nghệ sĩ phương Đông tạo nên"(*).
Tình cảm chân thành của Sepkina Kibernik dành cho vua Hàm Nghi đáng trân trọng là thế. Ngày 4-1-1944, vua Hàm Nghi qua đời tại biệt thự riêng ở thủ đô Alger vì bệnh ung thư dạ dày. Tác phẩm của Sepkina Kibernik đã bổ sung thêm tư liệu cho việc nghiên cứu về vua Hàm Nghi trong quãng thời gian bị lưu đày tại Algérie.
(*): Theo bản dịch của Lương Lê Giang in trong Dòng chảy văn hóa Việt Nam (của N. I. Niculin), Nxb VHTT, Hà Nội, 2006.
Lịch sử chép rằng vào năm 1884, vua Hàm Nghi lên ngôi khi chỉ mới 13 tuổi. Đất nước đang trong giai đoạn hết sức cam go, chủ quyền đặt dưới ách cai trị hoàn toàn của thực dân Pháp. Mang tư tưởng phản kháng chính quyền thực dân, vua Hàm Nghi trở thành người đứng đầu phong trào Cần Vương, truyền hịch kêu gọi sĩ phu và dân chúng nổi dậy chống Pháp giành độc lập dân tộc.
Gặp gỡ nhà văn nữ nổi tiếng
Mùa xuân năm 1902, vua Hàm Nghi đang bị thực dân Pháp đưa đi đày tại Algérie. Tại đây, ông gặp gỡ và trò chuyện cùng Sepkina Kibernik - một nhà văn nữ Nga mới 28 tuổi nhưng đã rất nổi tiếng.
Năm 1904, vua Hàm Nghi kết hôn với cô con gái của Chánh án Tòa thượng thẩm Alger. Cô dâu là Marcelle Laloe. Đám cưới của nhà vua là sự kiện xã hội lớn tại thủ đô. Họ sinh được ba người con: hai con gái là Như Mai (1905), Như Lý (1908) và một con trai là Minh Đức (1910).
Sau lần gặp Sepkina Kibernik, vua Hàm Nghi đã nhiều lần viết thư trao đổi, liên lạc với bà. Sepkina Kibernik cũng đã viết một truyện ký khá xúc động về vua Hàm Nghi với tựa đề “Hoàng tử Lý Tông”.
Tên gọi nhân vật được hư cấu là lẽ thường của tác phẩm văn học. Cách này cũng cần thiết nhằm phòng vệ và tránh sự kiểm duyệt trong hoàn cảnh bấy giờ. Đối chiếu các sự kiện trong cuộc đời Hàm Nghi và nhân vật Lý Tông, có thể khẳng định các chi tiết và cốt truyện đều nói về vua Hàm Nghi. Mọi chi tiết đều trùng khớp, từ địa điểm tù đày đến biệt thự cách không xa thành phố Alger, từ tài năng nghệ sĩ đến sự quan tâm học thuyết Nho giáo. Diện mạo, tinh thần và vóc dáng của nhân vật và vua Hàm Nghi thực sự là một.
Ảo và thực
Trong phần đầu tác phẩm, Sepkina Kibernik miêu tả nhân vật hoàng tử Lý Tông với một thủ pháp ngôn ngữ huyền ảo, lãng mạn. Hoàng tử Lý Tông được Sepkina Kibernik xây dựng mang đậm chất cổ tích. Người đọc như lạc vào một thế giới phương Đông vừa xa xôi vừa gần gũi, vừa lãng mạn vừa hiện thực. Điều đặc biệt là thế giới cổ tích ấy không có vẻ ly kỳ thần bí, mà lại hiện lên rất chân thực. Có thể ví nó như thế giới cổ tích của Andersen với chất triết luận.
Lễ cưới của nhà vua với Marcelle Laloe
Rồi hiện thực về hoàng tử Lý Tông đã lấn át tính cổ tích của câu chuyện. Lịch sử hiện lên khá trung thực: "Chàng bị bọn thực dân bắt và bị đưa đi đày. Theo sự lựa chọn của những ông chủ mới của đất nước chàng, trên ngai vàng của cha ông chàng đang ngự trị những bóng ma câm lặng, còn chàng thì bị giữ làm con tin vĩnh viễn, suốt cuộc đời". Và vị hoàng tử kia đã phải từ biệt quê hương để sống cảnh lưu đày: "Ở đó là tổ quốc chàng. Còn ở đây là bậc thang để đi đến nấm mồ".
Vẫn khoan thai trong kiếp lưu đày
Qua truyện ký, người đọc còn biết đến một số thói quen ứng xử ăn sâu trong nếp sống của vua Hàm Nghi. Sepkina Kibernik kể về hai nhân vật trẻ tuổi tự nguyện theo nhà vua trong cảnh tù đày: "Họ đi lại nhẹ nhàng dường như không có tiếng động trên những chiếc đế giày màu trắng. Còn khi hoàng tử quay về phía họ hỏi bằng tiếng mẹ đẻ, họ trả lời rì rầm chỉ đủ để nghe, giống như tiếng của những chiếc chén trà Trung Hoa nhỏ nhắn chạm nhau và ngân vang trên khay nước". Vậy là, hành vi ứng xử văn hóa còn lưu giữ trong cả nếp sống của những con người theo vua đến tận chốn lưu đày. Họ dành cho vị vua của mình một tình cảm tôn kính, ý nhị như đang ở chốn cấm cung.
Hai vợ chồng trên xe cưới
Truyện ký của Sepkina Kibernik đã thể hiện điều này. Mẩu đối thoại giữa hoàng tử Lý Tông và một tiểu thư, chính là đối thoại giữa vua Hàm Nghi và nữ tác giả, ghi rằng:
“- Ngài thật sai lầm khi không đem những tác phẩm của mình đi triển lãm tại Paris, thưa hoàng tử!"
- Vậy mà tôi lại cho rằng mình sẽ sai lầm khi đem tranh đi triển lãm tại Paris”.
Đoạn trên cũng rất sát hợp với lịch sử. Khi mới bị đi đày, vua Hàm Nghi khước từ việc học tiếng Pháp. Về sau, ông thay đổi quan điểm và bắt đầu quan tâm đến văn hóa châu Âu. Nhà vua đặc biệt yêu thích hội họa. Nó đã trở thành nghề nghiệp của ông sau này. Vua vẽ nhiều tranh và bắt đầu được biết đến với tư cách là một họa sĩ.
Kết thúc truyện ký, Sepkina Kibernik nhận xét về nhân vật chính: "Cái dáng dấp mảnh khảnh của hoàng tử trong bộ trang phục nửa Đông nửa Tây ngay lập tức đưa cho tôi một sự chú ý đặc biệt. Chiếc khăn trắng trùm lên búi tóc dài, chiếc áo dài đen với hai ống tay rộng may bằng lụa vàng tươi - màu của quê hương ông - nước da bánh mật ngà ngà, đôi mắt đen ảm đạm thông minh nhưng xếch ngược lên phía thái dương, tay chân gầy gò. Tất cả làm cho người ta liên tưởng tới một pho tượng nhỏ, quý giá do bàn tay tài ba của các nghệ sĩ phương Đông tạo nên"(*).
Tình cảm chân thành của Sepkina Kibernik dành cho vua Hàm Nghi đáng trân trọng là thế. Ngày 4-1-1944, vua Hàm Nghi qua đời tại biệt thự riêng ở thủ đô Alger vì bệnh ung thư dạ dày. Tác phẩm của Sepkina Kibernik đã bổ sung thêm tư liệu cho việc nghiên cứu về vua Hàm Nghi trong quãng thời gian bị lưu đày tại Algérie.
Có nhiều công trình biên khảo, nghiên cứu của người nước ngoài về lịch sử Việt Nam. Thế nhưng, lịch sử Việt Nam trở thành nguồn cảm hứng cho văn học nước ngoài thì rất hiếm. Có thể nhẩm đếm vài tác phẩm đã đến với độc giả như: tiểu thuyết Vạn xuân của nhà văn nữ người Pháp Yveline Féray dày tới hơn 1.200 trang viết về Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ, về tấn thảm kịch Lệ Chi viên; một số tác phẩm nước ngoài viết về chiến dịch Điện Biên Phủ, chiến dịch mùa xuân 1975...
Những biến cố lịch sử của Việt Nam vào thời kỳ đầu thế kỷ XX đã tác động lên tình cảm của nữ văn sĩ kiêm kịch tác gia của Nga - bà Tachiana Lvovna Sepkina Kibernik. Năm 1902, Sepkina Kibernik mới 28 tuổi nhưng đã là một nhà văn nữ nổi tiếng của Nga, nhất là ở lĩnh vực sân khấu. Sau này, giới nghiên cứu đánh giá rất cao về sự đóng góp của bà đối với nền sân khấu nước Nga.
Những biến cố lịch sử của Việt Nam vào thời kỳ đầu thế kỷ XX đã tác động lên tình cảm của nữ văn sĩ kiêm kịch tác gia của Nga - bà Tachiana Lvovna Sepkina Kibernik. Năm 1902, Sepkina Kibernik mới 28 tuổi nhưng đã là một nhà văn nữ nổi tiếng của Nga, nhất là ở lĩnh vực sân khấu. Sau này, giới nghiên cứu đánh giá rất cao về sự đóng góp của bà đối với nền sân khấu nước Nga.
(*): Theo bản dịch của Lương Lê Giang in trong Dòng chảy văn hóa Việt Nam (của N. I. Niculin), Nxb VHTT, Hà Nội, 2006.
(Nguyệt san Pháp Luật TP.HCM)
