Chia Sẻ Sóng - ẩn dụ và nghịch lí

[Phong Cầm]

Sóng kết dệt bằng 38 câu thơ 5 tiếng (những không phải là thơ ngũ ngôn truyền thống). Trong đó từ sóng được điệp lại 10 lần ở các câu 4, 5, 9, 13, 14, 18, 19, 20, 28, 36. Mật độ 10/190 (~ 6%) khá dày đặc. Điệp khi ở đầu câu, đầu khổ, khi lọt giữa câu, nằm cuối câu, cuối khổ, khi liên tiếp gối nhau trong 1 khổ, khi bắc cầu giữa 2 khổ, khi giãn cách, khi ôm trùm một khổ thơ. Sóng, bằng lối điệp phong phú, đã có mặt hầu khắp, đóng vai trò một ẩn dụ kéo dài, xuyên suốt cả bài thơ, góp phần tạo nên linh hồn, dáng vẻ độc đáo riêng của bài thơ. Chúng tôi tạm đặt tên cho ẩn dụ kéo dài, xuyên suốt này là Trường dụ (?!) Thú vị hơn nữa là sự biến hóa, ẩn hiện, chuyển đổi rất linh hoạt của sóng được thể hiện một cách hết sức mềm mại, tự nhiên:

Cả trong, ngoài nước, đã từng có rất nhiều bài thơ hay, rất hay về biển, sóng, và nhờ biển, sóng nói hộ tình yêu, nỗi nhớ, hoặc nhập hồn vào sóng biển để ca hát hoặc than khóc tình yêu. Các hình tượng: thuyền, biển, bến, bờ, sóng, gió… cơ hồ đã trở thành những hình ảnh tượng trưng, biểu tượng truyền thống quen thuộc, từ ca dao, Truyện Kiều đến Gửi biển (Puskin), Cánh buồm (Lermôn tốp, Biển (Xuân Diệu), Tràng giang (Huy Cận)…

Vậy mà giữa lúc cuộc chiến tranh chóng Mỹ ở Việt Nam đang vào thời điểm sôi sục, quyết liệt nhất, vào ngày gần áp chót năm 1967 (29 – 12), hái từ những bông hoa dọc chiến hào,* nữ thi sỹ trẻ xinh đẹp Xuân Quỳnh (1942 – 1988) vẫn có thể hiến cho đời và thơ một khúc tình ca ngọt ngào, tài hoa, mà mỗi dòng, mỗi chữ cứ bồng bềnh trào dâng từng đợt sóng lạ, quen, cứ mênh mang, cồn cào nỗi nhớ tình yêu và khát vọng.


Sóng kết dệt bằng 38 câu thơ 5 tiếng (những không phải là thơ ngũ ngôn truyền thống). Trong đó từ sóng được điệp lại 10 lần ở các câu 4, 5, 9, 13, 14, 18, 19, 20, 28, 36. Mật độ 10/190 (~ 6%) khá dày đặc. Điệp khi ở đầu câu, đầu khổ, khi lọt giữa câu, nằm cuối câu, cuối khổ, khi liên tiếp gối nhau trong 1 khổ, khi bắc cầu giữa 2 khổ, khi giãn cách, khi ôm trùm một khổ thơ. Sóng, bằng lối điệp phong phú, đã có mặt hầu khắp, đóng vai trò một ẩn dụ kéo dài, xuyên suốt cả bài thơ, góp phần tạo nên linh hồn, dáng vẻ độc đáo riêng của bài thơ. Chúng tôi tạm đặt tên cho ẩn dụ kéo dài, xuyên suốt này là Trường dụ(?!) Thú vị hơn nữa là sự biến hóa, ẩn hiện, chuyển đổi rất linh hoạt của sóngđược thể hiện một cách hết sức mềm mại, tự nhiên:


Sóng sông hòa tan cùng sóng biển, sóng đại dương; sóng thì thầm với gió, sóng thao thức nhớ bờ, sóng thức, sóng ngủ, sóng trò chuyện tâm tình cùng em. Sóng cũng là em, là tình yêu và khát vọng khôn nguôi cháy bỏng của em. Sóng và em . Em và sóng. Sóng là em. Em là sóng. Hai mà một, một mà hai. Song hành, đan cài, tiếp nối, đắp đổi, hòa nhập, tách chia… lại nhập hòa… Tất cả đều diễn ra theo quy luật muôn đời, vĩnh cửu của tình yêu và sự sống: mãi mãi trẻ trung, vô tận, vô cùng…


Tôi nghĩ rằng nét độc đáo đầu tiên tạo nên sự hấp dẫn của bài thơ Sóng chính là ở đó.


Ví ngầm tâm hồn mình với sóng, như sóng:


Dữ dội mà dịu êm,
Ồn ào và lặng lẽ


Xuân Quỳnh đã đem đến cho thơ tình Việt Nam thế kỷ 20 tiếng nói mới mẻ, xuất phát từ trái tim người phụ nữ thẳng thắn, trung thực và mạnh bạo tỏ bày những tình cảm sâu kín, những trăn trở, day dứt, những mơ ước da diết của mình trong mối mâu thuẫn thống nhất về tính tình, tính cách người nữ đang yêu giữa bên ngoài và bên trong, hiện tượng và bản chất, song song và đối lập, đối lập mà đồng quy và sẵn lòng nói thẳng trực tiếp về cái bản ngã của riêng giới mình.

Nhưng Sóng còn hấp dẫn bạn đọc ở khá nhiều nghịch lý khác nữa, thể hiện những mâu thuẫn trong thiên nhiên và lòng người, những quy luật rắc rối, phức tạp của đất trời, biển sóng và con tim, nỗi lòng không phải bao giờ cũng được luận giải bằng lý trí, lôgich thông thường, thậm chí bất khả giải, bất khả kháng! Sông không hiểu nổi mình/ nênSóng tìm ra tận bể. Nhưng liệu tới bể rồi thì chăc chi sông hay sóng đã hiểu hết mình?! Hay ngược lại, vẫn phải dò cho đến ngọn nguồn, lạch sông. Bởi lẽ đây là việc chung thân, trọng đại của cả một đời người: Trăm năm tính cuộcvuông tròn, cơ mà! Tìm ra bể mới chỉ là một chiều trong nhiều chiều kích của thiên nhiên và cuộc sống muôn màu muôn vẻ và thế giới nội tâm muôn hình vạn trạng của con người. Con người đã, đang và còn mãi băn khoăn tìm lời giải đáp cho câu hỏi triết lý về bản thể: - Ta là ai? Câu thơ Xuân Quỳnh mới là 1 khái quát nghiệm sinh chưa đầy đủ nhưng đầy sức ám gợi về một triết lí nhân sinh tồn tại tự bao đời.

Nghịch lý, và cũng là sáng tạo đột xuất, nổi bật của tác giả, theo tôi, nằm ở khổ thơ sau:


Dẫu xuôi về phương Bắc,
Dẫu ngược về phương Nam
Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh một phương!


Thật ra, đó chỉ là cách Xuân Quỳnh cố ý nói ngược với cách nói thông thường của mọi người: xuôi Nam ngược Bắc. vấn đề là ở chỗ đọc đi đọc lại mãi mà sao chẳng thấy ai bận lòng về cái sự nói ngược đó? Bà còn tạo thêm một phương mới sau 4 phương tám hướng: Phương Anh. Cũng chẳng ai lấy làm lạ!? Ấy bởi những nghich lý trên chỉ là cái vỏ, cái hình thức bên ngoài, giấu bên trong cái hạt nhân rất hợp lý, phù hợp với quy luật tâm lý của những người đang nhớ, đang yêu, đang bị và muốn đốt cháy cả bản thân mình trong ngọn lửa tình yêu và khát vọng được yêu, được gần gũi người yêu. Xuôi hay ngược, nam hay bắc, nào có quan trọng gì! Kim la bàn nơi trái tim em không bao giờ quay về hướng Bắc, cũng chẳng quay tới hướng Nam mà chỉ một mực quay về phương Anh! Với riêng em, không cần phân biệt đông tây nam bắc gì hết, dù trời đất bao la phân định rõ ràng 4 hướng 8 phương. Cuối cùng, trên hết và trước hết, mọi phương hướng đều chụm về phương Anh, phương ấy mà thôi! Nếu Xuân Diệu trước đây từng đặt tên cho 1 loài hoa vô danh trên núi là Hoa Anh ơi! (Hoa Anh ơi! một chiều ta nở đầy!), Hoàng Cầm khai sinh cái lá diêu bông kỳ ảo và bất tử, thì ánh mắt Xuân Quỳnh vời vợi lại chỉ cho người đọc hướng về một phương trời thăm thẳm nặng trĩu lo âu và hi vọng: Phương Anh (Phương Em), phương của tình yêu và nỗi nhớ, thủy chung như nhất, suốt đời.

So với Biển của Xuân Diệu, Sóng của Xuân Quỳnh kém vẻ nồng nàn, đắm đuối, cuồng nhiệt. Sánh cùng Thuyền và biển của chính Xuân Quỳnh viết sau đó, sóng chưa đủ dữ dội đến mức thành phong ba bão tố, vụt mang tình yêu lên đỉnh chóp hoan lạc rồi trong tích tắc lại dìm xuống đáy vực xoáy đỗ vỡ nát tan, chát đắng , kinh hoàng! Sóng hiền hơn. Đặt cạnh Chỉ có sóng và em, cũng của Xuân Quỳnh tràn ngập cô đơn vò võ, Sóng ấp áp, dịu hòa hơn.


Bởi vậy, mỗi lần đọc lại bài thơ Sóng, bản tình ca đầu tiên của người nữ thi sỹ tài sắc vẹn toàn mà bất hạnh ấy, vẫn thấy lòng mình cuốn theo những con sóng dào dạt, bồi hồi, ru vỗ trái tim và tưởng tượng bay tới những miền thẳm sâu của ký ức, những khoảng trời bát ngát ước mơ tuổi trẻ, tình yêu và hạnh phúc tương lai.

ĐƯỜNG VĂN

 

[Trang Dimple]

Hình ảnh sóng tượng trưng rất độc đáo mà vô cùng sâu lắng. Chỉ có con sóng mới đêm ngày trào dâng, trái tim yêu đêm ngày cũng vậy. Cái hồn hậu, cái đắm say, cái tình tha thiết nhất được biểu hiện bằng hình tượng thể này. Lấy sóng để nói nỗi nhớ, nói tình yêu thì không hẳn chỉ có Xuân Quỳnh, nhưng quả là đến Xuân Quỳnh thì hình tượng thơ này trở nên mới mẻ bao nhiêu. Con sóng ấy có tình yêu có niềm nhớ nhung nhưng lại mang thêm sự nhân hậu, dịu dàng của người phụ nữ và đấy là bản sắc riêng của thơ Xuân Quỳnh. Nỗi nhớ nhung của con sóng cũng là nỗi nhớ nhung của bao người khác nhớ người mình yêu. Tâm trạng nhớ nhung của Xuân Quỳnh cũng là tâm trạng của bao người đang yêu:

“Lòng em nhớ đến anh,
Cả trong mơ còn thức”

 

[Hanamizuki]

Tình yêu – một đề tài từng làm rung động trái tim biết bao người và ngân lên thành biết bao lời thơ nhân loai. Mỗi một nhà thơ tìm đến một cách biểu hiện khác nhau: một tình yêu mang yếu tố triết lý trong thơ Tago, một tình yêu nồng nàn đắm say trong thơ Puskin, một tình yêu rạo rực tràn đầy cảm xúc trong thơ Xuân Diệu và đến với bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh tôi bắt gặp một cảm xúc tình yêu đầy trăn trở khát khao của tâm hồn người phụ nữ trong khát vọng hạnh phúc đời thường.

Là người phụ nữ nổi tiếng nhất trong nền thơ hiện đại Việt Nam, qua đời sớm nhưng Xuân Quỳnh đã kịp để lại cho những người yêu nghệ thuật những tác phầm thơ lớn và kịp hình thành cho mình một phong cách nghệ thuật riêng. Đến với thơ của chị, người ta thấy một Xuân Quỳnh hồn nhiên khi viết về đề tài thiếu nhi và đặc biệt một Xuân Quỳnh đằm thắm, nồng nàn trong xúc cảm tình yêu. Cảm xúc tình yêu trong thơ chị mang vẻ đẹp không thể hòa lẫn: đó là sự trân thành mãnh liệt nhưng không kém phần sâu sắc, đó là sự dung dị trong thế giới hình ảnh và giọng điệu. Và trên hết là hồn thơ nữ trăn trở, đầy âu lo trong những khát vọng hạnh phúc đời thường:

“Em trở về đúng nghĩa trái tim em

Biết khát khao những điều anh mơ ước

Biết xúc động qua nhiều nhận thức

Biết yêu anh và biết được anh yêu”

“Sóng là một trong hàng trăm bài thơ tình nổi tiếng Việt Nam thế kỉ 20. Bài thơ được viết những năm 1967, trong khí thế của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Vì vậy, sóng được ví là “một bông lạ mà Xuân Quỳnh hái dọc chiến hào”. Sóng là lời bộc bạch của tâm hồn người phụ nữ về những cung bậc, sắc màu tâm trạng khi đang yêu: khát khao, trăn trở, lo âu, thủy chung và mong mỏi hoàn thiện mình trong tình yêu. Tất cả đều được thể hiện sinh động qua hình tượng ẩn dụ xuyên suốt bài thơ: hình tượng Sóng

Đến với bài thơ, bạn đọc cảm nhận được hình tượng sóng qua chính âm điệu của bài thơ. Xuân Quỳnh sử dụng thể thơ 5 chữ, những câu thơ liền mạch, không ngắt nhịp, các khổ thơ nối kết bằng cách hiệp vần từ câu cuối của khổ trước xuống câu đầu khổ tiếp theo khiến bài thơ có âm điệu dào dạt, nhịp nhàng, lúc sôi nổi trào dâng lúc thầm thì sâu lắng gợi âm hưởng những đợt sóng mien man vỗ vào bờ. Lắng nghe trong từng nhịp sống cũng là nhịp đập tâm hồn của con người với biết bao khát khao, rạo rực yêu đương đang muốn giãi bày, muốn được chia sẻ. Tôi thấy Xuân Quỳnh tạo nên một cấu tứ rất độc đáo. Cả bài thơ là sự đan xen, hòa quyện của hai hình tượng sóng và em. Hai hình tượng khi thì tách riêng đối diện soi chiếu vào nhau khi lại hòa quyện để diễn tả những cảm xúc, nỗi niềm của trái tim đang yêu. Đứng trước biển, lòng người phụ nữ cảm nhận những âm thanh xao động của tiếng sóng có sự đồng điệu với tiếng lòng người con gái. Vì vậy, hình tượng sóng chính là ẩn dụ cho thế giới nội tâm người phụ nữ trong cuộc hành trình lý giải, nhận thức tâm hồn mình khi yêu.


Bài thơ mở ra những trạng thái tâm hồn của chủ thể trữ tình, tìm thấy sự tương hợp giữa cảm xúc trong tâm hồn người phụ nữ khi yêu với những đặc tính vô cùng phức tạp của sóng biển

“Dữ dội và dịu êm

Ồn ào và lặng lẽ

Sông không hiểu nổi mình

Sóng tìm ra tận bể

Ôi con sóng ngày xưa

Và ngày sau vẫn thế

Nỗi khát vọng tình yêu

Bồi hồi trong ngực trẻ”

Nhân vật trữ tình đã thổ lộ một cách chân thành những cảm nhận về tính khí của sóng. Sóng – hình tượng thiên nhiên với muôn vàn trạng thái đối cực: khi thì dữ dội, ồn ào xô vào bờ cát, lúc lại lặng lẽ, dịu êm. Hai trạng thái đối cực nhưng thống nhất trong một bản thể. Từ “và” kết nối hai vế thơ đã nói lên điều ấy. Một loạt hình ảnh tương phản đã vẽ nên trước mắt tôi vô vàn con sóng bao la của đại dương. Ở nơi này sóng có thể lăn tăn dịu dàng vỗ vào bờ cát, ở nơi kia sóng lại cồn lên với sức mạnh vô cùng. Đó cũng là trạng thái tâm hồn của người phụ nữ đang yêu. Lắng nghe trong nhịp điệu từng con sóng là nhịp điệu tâm hồn người phụ nữ: phong phú, phức tạp, đầy mâu thuẫn. Quy luật tình yêu ấy đã được không ít các nhà thơ trên thế giới nói đến: “Khi chưa yêu em / Anh mới sống cuộc đời một nửa / Chưa biết nỗi đắng cay ngọt ngào và sự lạnh lung bốc lửa” (Pneruda), Puskin cũng từng triết lý “Trái tim có những quy luật riêng mà lí trí không thể nào hiểu nổi”. Như vây, cảm xúc con người khi yêu luôn chứa đựng những trạng thái phong phú và phức tạp. Chính ở bàu thơ Thuyền và biển, Xuân Quỳnh cũng khẳng định “Những đêm trăng hiền từ / Biển như cô gái nhỏ / Thầm thì gửi tâm tư / Qua mạn thuyền sóng vỗ / Cũng có khi vô cớ / Biển ào ạt xô thuyền / Bởi tình yêu muôn thuở / Có bao giờ đứng yên”. Thơ Xuân Quỳnh là vậy, luôn là sự đối lập giữa bình yên và bão tố, ngọt ngào và đắng cay, đối lập nhưng thống nhất trong sóng và trong tâm hồn em.

Tình yêu chứa đựng biết bao nhiêu cảm xúc. Những cảm xúc ấy luôn luôn biến đổi, chính vì thế đón nhận tình yêu, thấu hiểu tình yêu với tâm hồn người phụ nữ đang yêu đâu phải điều dễ dàng. Con sóng của Xuân Quỳnh sẵn sang vượt khỏi không gian chật hẹp của dòng sông, tìm ra biển lớn để mong nhận thức và lý giải tận cùng về tâm hồn mình khi yêu “Sông không hiểu nổi mình / Sóng tìm ra tận bể”. Cuộc hành trình của sóng từ sông ra bể là hành trình dằng dặc xa xôi, đầy gian khổ. Con sóng đi từ giới hạn chật hẹp vươn đến không gian vô cùng của tình yêu. Chỉ khi trở về với biển khơi bát ngát, sóng mới thực sự tìm thấy mình, mới nhận thức được sức mạnh và khát khao cháy bỏng trong tâm hồn mình. Cuộc hành trình của sóng hay chính là những khát vọng mạnh mẽ, mãnh liệt với những trăn trở, khát khao khám phá hết tâm hồn mình của người phụ nữ khi yêu. Đến với thế giới thơ Xuân Quỳnh, bạn đọc hơn một lần bắt gặp khát vọng tha thiết ấy “Núi cao bể rộng sông dài / Tôi đi khắp chốn tìm người tôi yêu”. Có lẽ chính vì thế mà những con sóng của đại dương bao la đã trở thành khát vọng cho tình yêu vĩnh cửu “Ôi con sóng ngày xưa /Và ngày sau vẫn thế /Nỗi khát vọng tình yêu /Bồi hồi trong ngực trẻ”. Nhà thơ đã sử dụng một hệ thống từ ngữ để khẳng định sự tồn tại muôn đời của những con sóng ấy: ngày xưa, ngày sau, vẫn thế. Nỗi khát vọng tình yêu, khát vọng lý giải trái tim mình khi yêu đã trở thành khát vọng muôn đời như chị đã từng viết “Bởi tình yêu muôn thuở / Có bao giờ đứng yên”.

Từ nhận thức sự phức tạp trong tình yêu của người phụ nữ, Xuân Quỳnh mượn hình tượng Sóng để lí giải những xúc cảm trong tâm hồn chính mình. Sóng là lời giãi bày những cung bậc cảm xúc phong phú đến kì lạ trong tâm hồn người phụ nữ trong men say tình yêu. Trước tình yêu, con người luôn khao khát tìm về cội nguồn lí giải tình cảm lớn lao kì diệu đang tràn ngập trong trái tim mình. Nhu cầu ấy càng trở nên tha thiết hơn khi đối diện với đại dương bao la:

“Trước muôn trùng sóng bể

Em nghĩ về anh, em

Em nghĩ về biển lớn

Từ nơi nào sóng lên?

Sóng bắt đầu từ gió

Gió bắt đầu từ đâu?

Em cũng không biết nữa

Khi nào ta yêu nhau”

Sóng và em, biển cả mênh mông và tình yêu vô tận đã đan cài, hòa quyện với nhau thật khó tách rời. Dường như hình ảnh này gọi dậy hình ảnh kia: Nhìn sóng mà nhớ đến tình yêu, cảm nhận về xúc cảm tình yêu mà lien tưởng đến muôn vàn con sóng. Trong đoạn thơ, những từ “Em nghĩ” lặp đi lặp lại khiến lời thơ trùng xuống như một sự suy tư. Người phụ nữ trong thơ Xuân Quỳnh trăn trở câu hỏi về sự khởi đầu của sóng và sự khởi nguồn của tình yêu “Từ nơi nào sóng lên” và “Khi nào ta yêu nhau”. Khoa học có thể lý giải được ngọn nguồn của sóng: Sóng bắt đầu từ gió. Nhưng nếu đi đến tận cùng nguồn gốc của thiên nhiên thì cũng là điều khó lí giải “Gió bắt đầu từ đâu? /Em cũng không biết nữa”. Câu thơ “em cũng không biết nữa” được Xuân Quỳnh đặt khéo léo giữa hai câu hỏi về nguồn gốc của sóng và tình yêu “Em cũng không biết nữa / Khi nào ta yêu nhau”. Phải chăng đó là lời thú nhận hồn hậu, chân thành của người phụ nữ về sự bất lực của mình khi cố gắng lí giải đến tận cùng nguồn gốc của thiên nhiên và cội nguồn của tình yêu. Thiên nhiên có những bí ẩn và tình yêu cũng vậy. Chính Xuân Diệu cũng đã từng trăn trở về những băn khoăn trong tình yêu “Làm sao cắt nghĩa được tình yêu?”. Và xa hơn, thi sĩ Tago cũng viết “Nhưng em ơi trái tim anh lại là tình yêu / Những vui sướng khổ đau của nó là vô biên / Những thiếu thốn và khổ đau của nó là trường cửu’, vậy nên “Em là nữ hoàng của vương quốc đó / Nhưng em chẳng hiều gì về biên giới của nó đâu”. Hòa chung trong nguồn mạch ấy, Xuân Quỳnh đã khẳng định sự huyền diệu của tình yêu “Em cũng không biết nữa / Khi nào ta yeu nhau”. Nguồn gốc của tình yêu rất lạ lung, khó ai có thể tìm thấy câu trả lời: Tình yêu bắt đầu từ đâu. Sự hấp dẫn, điều kì diệu của tình yêu chính là ở chỗ đó. Trong lời thơ Xuân Quỳnh, nghe vẳng một chất giọng trẻ trung, nũng nịu, dễ thương của người con gái

Sóng – bài thơ thành công trong phương thức biểu hiện cảm xúc của thi sĩ. Kết cấu song trùng, sự tương xứng giữa hai hình tượng Sóng và Em là sáng tạo nghệ thuật đặc sắc, giàu tính thẩm mĩ của Xuân Quỳnh. Với sự sáng tạo ấy, Xuân Quỳnh đã nói lên một cách nồng thắm mà không kém phần tế nhị những khát khao rạo rực của trái tim yêu. Đó cũng là những khát khao đời thường, dung dị, cao quý. Tiếng nói ấy chân thành, tự nhiên mà sâu sắc được diễn tả qua hình tượng thơ gợi cảm, đa nghĩa. Xuân Quỳnh thực sự là thi sĩ của tình yêu, thi sĩ của những rung động nữ tính trong trái tim.

 

[tuyet1502]

bài viết rất bổ ích