TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC HÀI HÒA THỜI LÝ - TRẦN
Lịch sử là thời gian, thời gian thì chẳng có bắt đầu và cũng chẳng có kết thúc. Nhưng lịch sử không chỉ là thời gian, lịch sử có bắt đầu, cho nên nó cũng có kết thúc. Cho dù kết thúc là tiền đề của bắt đầu, cho dù thời gian là lịch sử, thì thời đại Lý - Trần vẫn mãi mãi là một trong những thời đại hoàng kim bậc nhất của lịch sử dân tộc.
Từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV, bốn trăm năm quá đủ để khẳng định tính độc lập, tự chủ, bản lĩnh dân tộc của quốc gia Đại Việt. Thời kỳ huy hoàng này không phải từ trên trời rơi xuống mà chính là sản phẩm của cả thiên niên kỷ đấu tranh bất khuất của dân tộc trước đó, đồng thời cũng là điểm tựa cho tương lai của dân tộc hàng nghìn năm sau này.
Thực ra ở thời đại Lý - Trần, dân tộc Việt Nam không tranh nhất, nhì với ai trên thế giới, nhưng có lẽ không có lý do gì để ưu tư về cái gọi là “nguy cơ tụt hậu” cả. Không phải chỉ so sánh trong tương quan với châu Á mà ngay cả trên toàn thế giới. Thế kỷ XI - XIV, là nửa sau của hàng nghìn năm trung thế kỷ của phương Tây. Ai cũng biết đó là thời kỳ thần quyền kết hợp với vương quyền, hay nói đúng hơn đó là thời đại của thần quyền. Người ta cho rằng, nói chung quá trình tiến hóa của lịch sử nhân loại là từ thần quyền đến vương quyền, từ vương quyền đến dân quyền… Bốn trăm năm thời Lý - Trần ở Việt Nam không phải thần quyền mà là vương quyền, cho dầu Phật giáo ảnh hưởng không nhỏ trong xã hội lúc bấy giờ. Việt Nam cũng như các nước trong khu vực văn hóa Nho giáo (Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên…), chưa bao giờ thần quyền đặt trên vương quyền. Thời kỳ Lý - Trần là đặc điểm của đặc điểm này. Không phải chỉ có Phật giáo, Đạo giáo và ngay cả đến Nho giáo không nhiều thì ít đều có tính tôn giáo và đều trở thành cái gọi là “tam giáo đồng nguyên”, nhưng nhiều lắm cũng chỉ là cánh tay phải của vướng quyền mà thôi. Đương nhiên, thần quyền hay vương quyền không phải là tiêu chuẩn duy nhất để đo nấc thang tiến hóa của lịch sử, nhưng dẫu sao đó cũng là biểu hiện văn minh của văn minh nhân loại lúc bấy giờ. Trong khi phương Tây đang đi từ dưới đất lên trời, hướng lên trời để xoa dịu bất công ở dưới đất thì cũng vào lúc đó, thời Lý - Trần ở Việt Nam lại đặt hết niềm tin vào thế giới bên này thay vì cầu phúc ở thế giới siêu việt bên kia. Chính vì vậy nên nhiều nhà tư tưởng khai sáng thời Phục hưng ở phương Tây như Voltaire, Diderot, Montesquieu… đều dựa vào văn hóa “hướng xuống đất” ở phương Đông để chống lại văn hóa “hướng lên trời” của nhà thờ trung thế kỷ. Vì vậy nên bước đi chậm dần của lịch sử Việt Nam sau đó so với phương Tây không phải là “lỗi” của thời Lý - Trần, không phải do tiên thiên bất túc mà chủ yếu là do hậu thiên tạo ra. Nói như vậy không có nghĩa là ở thời Lý - Trần, lịch sử Việt nam chỉ có những bước tiến mà không có những bước lùi so với đương thời ở phương Tây. Buớc tiến về thế giới quan thời Lý - Trần không nhiều thì ít, dĩ nhiên không thể không chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc. Tuy nhiên nhân tố quyết định tính chất của thời Lý - Trần không phải do bên ngoài mà do bên trong. Cùng chịu ảnh hưởng của văn hóa Trung Quốc nhưng Việt Nam không giống như Nhật Bản, Triều Tiên và cũng khác với văn hóa mà nó chịu ảnh hưởng. Thời kỳ Tống - Nguyên (tương đương với thời Lý - Trần), Nho giáo ở Trung Quốc đã đạt tới đỉnh cao. Tư duy triết học của Nho giáo càng phát triển bao nhiêu càng gắn chặt với hệ thống chính trị phong kiến bảo thủ bấy nhiêu. Nó không bắt người ta hướng lên trời như ở phương Tây. Nó thay thế mục tiêu “trời” xa vời bằng mục tiêu “con trời” (thiên tử) gần gũi hơn. Nói đúng hơn là hai mục tiêu kết hợp làm một, cái siêu việt cũng là cái hiện thực và cái hiện thực cũng là cái siêu việt. Không phải mọi người đều bình đẳng như nhau trước “Chúa trời” mà thôi. Nấc thang đẳng cấp xã hội hiện hữu chặt chẽ từ bên trong lẫn bên ngoài. Đẳng cấp bao giờ cũng tỷ lệ ngược với bình đẳng và tự do. Xã hội vừa bị bắt buộc vừa tự nguyện vận hành theo “đơn tuyến”. Chỉ có “trên” nói “dưới” nghe, “trên” bảo, “dưới” làm, chân lý bao giờ cũng thuộc về “trên” chứ không bao giờ lại thuộc về “dưới” cả. Học thuyết “lý-khí” của Tống Nho thực ra không nằm ngoài mục đích đó. Vì vậy nên Đới Chấn (1723-1777) đã điểm đúng “huyệt” ý đồ chính trị của quan điểm triết học “lý-khí” của Tống Nho:
“Bề trên lấy “lý” để trách phạt kẻ dưới, bậc trưởng bối lấy “lý” để trách mắng kẻ hậu sinh, người giàu sang quyền quý lấy “lý” để trách cứ kẻ nghèo hèn cực khổ. Bên trên cho dù có sai cũng thành đúng còn kẻ dưới, kẻ hậu sinh, kẻ cùng khổ dựa vào “lý” để cãi lại, cho dù có đúng đi nữa cũng thành sai” (tôn giả dĩ lý trách ty, trưởng giả dĩ lý trách ấu, quý giả dĩ lý trách tiện, tuy thất vị chi thuận; ty giả, ấu giả, tiện giả dĩ lý tranh chi, tuy đắc vị chi nghịch. Mạnh Tử tự nghĩa sơ chứng).
Không phải chỉ có Đới Chấn mới lên án Tống Nho “dựa vào lý để giết người” (dĩ lý sát nhân) mà hầu như các triết gia “thực học” thời Minh - Thanh, trong đó có Hoàng Tông Hy (1610 - 1695), đều cùng một tiêu điểm. Hoàng Tông Hy phê phán quan niệm “công” và “tư’ thiên lệch, đơn tuyến. Vua đâu phải là đại diện cho cái gọi là “công”, nhưng lại “thay cái đại công trong thiên hạ bằng cái đại tư của riêng mình” (dĩ ngã chi đại tư vi thiên hạ chi đại công. Minh di đãi phỏng lục, Nguyên quân). Hoàng Tông Hy còn phê phán quan niệm xã hội “trị”, “loạn” đơn tuyến:
“Thiên hạ yên ổn hay loạn lạc không phải biểu hiện ở chỗ tồn vong của một dòng họ mà chính là ở chỗ trăm họ đau khổ hay vui sướng” (Thiên hạ chi trị loạn bất tại nhất tính chi hưng vong, nhi tại vạn dân chi ưu lạc. Nguyên thần).
Như vậy là vào thời kỳ lịch sử đồng đại với Lý - Trần, Trung Quốc đã hoàn chỉnh thể chế chính trị phong kiến cũng như hệ tư tưởng chủ đạo Tống Nho, nhưng lại có phần quá đà. Triều đại Tống - Nguyên đã kéo dài và siết chặt thêm thể chế “nhất thống pháp lệnh” (pháp lệnh do nhất thống) của nhà Tần lẫn chính sách “độc tôn Nho giáo, loại bỏ mọi học thuyết” (bãi truất bách gia, độc tôn Nho giáo) của nhà Hán, nhưng lại trượt dài trên con đường phản nhân văn. Nho giáo thời Tiên Tần ít ra cũng kêu gọi hãy bình đẳng đối với bản tính con người, “tính tương cận”, “tính bản thiện”, ai ai cũng có thể trở thành Nghiêu Thuấn… Khổng Tử chẳng đã từng nói “thái quá” cũng như “chưa tới” (quá do bất cập) đó sao? Tính đẳng cấp xã hội và tư duy đơn tuyến, giáo đìều có tính tôn giáo hay “tôn giáo hóa” như nhiều học giả nhận xét ở thời kỳ Tống - Nguyên, quả đã có tác dụng không nhỏ về củng cố thể chế chính trị nhưng lại tạo ra một bước lùi, đánh mất tính hài hòa trong quan hệ xã hội, trong đời sống tinh thần của con người.
Như vậy là thời Tống - Nguyên đã “quá” một bước nhưng lại “bất cập” một bước so với thời Lý - Trần. Kỷ nguyên độc lập của dân tộc được Ngô Quyền mở đầu ở thế kỷ thứ X, tuy trải qua ba triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê nhưng thời gian “thực tập” để hình thành một “Nam quốc sơn hà Nam đế cư” chỉ khoảng hơn 60 năm, thật quá ngắn ngủi đối với một dân tộc hàng nghìn năm không có chủ quyền. Triều đại nhà Lý “chính thức” mở đầu kỷ nguyên mới cuả quốc gia Đại Việt hùng mạnh trên bản đồ thế giới chứ không riêng gì châu Á. Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn đã phủ định thời kỳ thiên về phòng thủ của Đinh, Lê trước đó và thay thế bằng kỷ nguyên củng cố trong phát triển. Nên nhớ xu thế phát triển là xu thế đang đặt ra, mới bắt đầu đặt ra, chứ không phải đã được đặt ra. Cho nên ý thức củng cố chưa bao giờ bị xem nhẹ. “Tả” khuynh trong xu thế phát triển không có nhiều lý do để tồn tại lúc bấy giờ. Lý Công Uẩn đổi tên Đại La thành Thăng Long cũng thể hiện điều đó và cũng để nhắc nhở con cháu về sau đừng bao giờ quên điều đó. Lý Công Uẩn rất am hiểu Kinh Dịch, hào “sơ cữu” 初 九 (hào đầu tiên) trong quẻ Càn乾 là “tiềm long vật dụng” 潜龙勿用 tức là rồng còn ở trong vực, hào “cữu nhị” 九二 (hào thứ hai) là “hiện long tại điền, lợi kiến đại nhân” 见龙在田利见大人 nghĩa là rồng đã hiện ra nơi cánh đồng, điều kiện thuận lợi để tiếp xúc vơi bên ngoài”. Cho nên “Thăng Long” không phải là “Rồng bay” mà chỉ là “Rồng hiện”. “Thăng” 升 không phải lúc nào cũng có nghĩa là “bay”. “Thăng” còn có nghĩa là “tiến” (升进也 ) đến, Lý Công Uẩn từ Hoa Lư tiến ra Đại La. Hào “cữu ngũ” 九五 (hào thứ năm), gần đến đỉnh cao mới gọi là “phi long tại thiên” 飞龙在天. Đến lúc này mới là “rồng bay”. Nhưng tiếc rằng “dục tốc bất đạt”sau thời Lý - Trần đã không thấu hiểu được quan hệ hài hòa giữa “hiện” và “bay” của thời trước.
Quốc gia Đại Việt thời Lý - Trần hưng thịnh, không phải một bước lên trời, nhưng không đóng khung xã hội, đóng khung con người bằng chiếc nón “kim cô” lý-khí của Tống Nho. Nước và Nhà trong quan hệ thống nhất, hài hòa, tinh thần dân tộc mạnh mẽ hơn nhiều so với ý thức giai cấp. Nếu có ý thức hệ thì ý thức hệ đó nhằm hướng tới dân tộc chứ không phải giai cấp. Hơn nửa thế kỷ sau khi dời đô ra Thăng Long, nhà Lý mới “nhớ” tới Nho giáo, mới trùng tu Văn Miếu, Quốc Tử giám, mới mở khoa thi đầu tiên trong lịch sử Việt Nam. Tuy vậy, nhưng cũng chưa “ai” được đặt và cũng chẳng cần đặt “ai” ngồi ở vị trí chủ tọa. Chưa có ý thức hệ rõ ràng có lẽ cũng không phải là điều hay, nhưng dẫu sao cũng không đến nổi đóng khung cái đầu lại như Tống Nho, cho nên hài hòa trong đời sống tinh thần chắc chắn tác động không nhỏ đối với đời sống xã hội. Nho, Phật, Đạo đều được “xem xét” đều được hoan nghênh nếu có ích lợi cho độc lập dân tộc, cho đời sống xã hội. Những khoa thi tam giáo ở nhà Lý vào năm 1195 và ở nhà Trần năm 1227, 1247 đã thể hiện điều đó. Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí nhận xét:
“Đời Lý, Trần đều xem trọng Phật giáo và Đạo giáo, cho nên lúc bấy giờ những người được tuyển chọn cần phải tinh thông cả hai đạo ấy. Dù là chính giáo hay dị giáo không phân biệt, đều được tôn trọng như nhau, Thí sinh đi thi những khoa ấy nếu không học rộng biết nhiều thì cũng không đỗâ được”.
“Tam giáo” bao gồm Nho, Phật, Đạo, cả ba giáo lý đó đều ảnh hưởng sâu rộng trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt là ở thời Lý - Trần, chứ không phải chủ yếu chỉ có Phật, Nho như có người đã ngộ nhận. Thời Lý - Trần, Phật giáo Thiền tông và Mật tông ảnh hưởng qua lại không những với Nho giáo mà đặt biệt là với Đạo giáo. Sự dị đồng giữa Mật giáo và Đạo giáo là vấn đề không thể không nghiên cứu, nhưng cho tới nay vẫn đang còn bỏ trống. Thiền tông gần với Đạo gia chứ không phải gần với Đạo giáo như Mật tông. Đạo gia thường ảnh hưởng ở tầng lớp sĩ phu, trí thức bên trên, còn Đạo giáo phần lớn lại gắn liền với đời sống tinh thần của đông đảo dân chúng. Ngay ở Thăng Long cũng như Phú Xuân sau này cũng chẳng thiếu gì kiến trúc, vết tích của Đạo giáo, huống hồ ở thời Lý - Trần.
Không phải chỉ có Phật giáo Thiền tông và Mật tông mới có quan hệ mật thiết với Đạo gia và Đạo giáo, Nho giáo gắn bó với Đạo gia và Đạo giáo cũng không kém. Chẳng phải Đạo giáo cũng có kinh điển gọi là Tam giáo nguyên lưu sưu thần đại toàn, sưu tập nhiều hình ảnh của cả Nho, Đạo, Thích đó sao? Kinh Dịch là kinh điển hàng đầu (quần kinh chi thủ) của Nho giáo, đồng thời cũng là kinh điển chủ yếu của Đạo giáo. Chẳng hạn như Tam huyền bao gồm Dịch, Lão Tử, Trang Tử. Chu Dịch tham đồng khế là sách luyện đan dựa vào âm dương, ngũ hành... đều được đưa vào Chính thống Đạo tạng.
Ảnh hưởng của Đạo giáo không chỉ trong dân gian mà còn thấp thoáng ngay trong Chiếu dời đôâ mở đầu thời Đại Việt hưng thịnh. Lý Công Uẩn cho rằng vị thế của thành Đại La “ở vào nơi trung tâm của trời đất, được cái thế rồng cuộn hổ ngồi” (trạch thiên địa khu vực chi trung, đắc long bàn hổ cứ chi thế). “Rồng cuộn hổ ngồi” (龙蟠虎踞 long bàn hổ cứ) là từ ngữ quen thuộc của Đạo giáo. Ở tỉnh Giang Tây, Trung Quốc có địa bàn của Đạo giáo gọi là “Long Hổ sơn” (龙虎山 núi Long Hổ). Đạo giáo xem đó là “phúc địa” (đất lành) thứ 32. Theo Độc sử phương dư kỷ yếu, sở dĩ có tên gọi như vậy là vì vị trí ở đó có thế “long ngang, hổ cứ” (龙昂虎踞 rồng vươn, hổ ngồi). Theo Quý khê huyện chí, Trương Lăng đã từng luyện “long hổ đan” ở đây nên rồng xanh (thanh long) và hổ trắng (bạch hổ) xuất iện. Vã lại khi nói đến Đại La, Lý Công Uẩn còn nhắc đến Cao Biền vốn là nhân vật mà tên tuổi gắn liền với thuật phong thủy của Đạo giáo.
Đó là trong Chiếu dời đô, còn trong “Nam quốc sơn hà Nam đế cư” Lý Thường Kiệt không dùng khái niệm “thiên mệnh” 天 命 truyền thống của Nho giáo như trong Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn mà lại dùng từ ‘thiên thư” 天书: “Tiệt nhiên định phận tại thiên thư”. “Thiên thư” có nghĩa là “chiếu của thiên tử”, “mệnh lệnh do trời ban xuống” và theo Đạo giáo thì cũng có nghĩa là “kinh sách ghi chép lời nói của Nguyên thủy Thiên Tôn” (Nguyên thủy Thiên Tôn sở thuyết chi kinh dã). Tùy thư kinh tịch chí cho rằng “Thiên thư” là kinh của Đạo giáo (Đạo kinh giả). Sách Lĩnh Nam chích quái chép câu thứ hai trong bài thơ nói trên hơi khác, không phải “Tiệt nhiên định phận” mà là “Hoàng thiên dĩ định…”. “Hoàng thiên” 黄天 cũng là thuật ngữ của Đạo giáo. “Hoàng thiên” thường xuất hiện trong Thái bình kinh. Trương Giác tự xưng là “Hoàng thiên đương lập” (黄天当立 thay trời). Lý Thường Kiệt cho người đọc bài thơ này ở đền thờ Trương Hống, bên bờ sông Cầu, e rằng ít nhiều ảnh hưởng của Đạo giáo cũng chẳng có gì là lạ và cũng chẳng có gì làm cho bài thơ kém giá trị. Ngược lại là đằng khác! Điều đó càng chứng tỏ sức sống của tư duy triết học hài hòa thời Lý - Trần, không câu nệ, không có chấp, sẵn sàng tiếp thu bất cứ tư tưởng, học thuyết nào miễn là có lợi cho sự tồn tại và phát triển của đất nước.
Thực ra, không phải tự nhiên mà thời Lý - Trần lại có thể hài hòa những tư duy hài hòa mà nó chịu ảnh hưởng. Đó chính là kết quả, là sản phẩm của hàng nghìn năm đấu tranh của dân tộc. Mâu thuẫn, đối lập giữa bên trong và bên ngoài kéo dài đã đành mà mâu thuẫn, đối lập ngay bên trong cũng không kém phần phức tạp. Loạn mười hai sứ quân ngay sau khi nước nhà độc lập là một minh chứng cho điều đó. Tuy nhiên, tư duy hài hòa, thống nhất cái đa dạng, thống nhất các mặt đối lập cuối cùng cũng đã thắng, đã chỉ ra cho dân tộc đâu là con đường hợp lý, đâu là triết lý sinh tồn đúng đắn nhất của dân tộc. Triết học hài hòa xem đấu tranh là phương tiện, thống nhất mới là mục đích. Nói đến biện chứng là nói đến mâu thuẫn, đấu tranh, phát triển, cho nên thường tuyệt đối hóa mâu thuẫn, đấu tranh và vô hình chung đã tương đối hóa tính thống nhất, xem thống nhất đồng nghĩa với đứng im, không vận động, không phát triển. Mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất và sức sản xuất tạo thành động lực đấu tranh, kết quả đấu tranh không phải là để đấu tranh mà chính là để thống nhất, để giải quyết mâu thuẫn đó. Khi quan hệ sản xuất và sức sản xuất thống nhất thì xã hội thay vì càng phát triển hơn chứ đâu phải là ngưng trệ? Như vậy phải chăng mâu thuẫn là động lực, thống nhất cũng là động lực? Cái gọi là “phép biện chứng” thường tự làm nghèo bằng cách đồng nhất với phương pháp “một phân đôi” (One divides into two) và luôn đặt “thống nhất” (hai hợp một) trong quan hệ đối lập. Tư duy triết học hài hòa thống nhất cả hai mặt đó, không lệch về phía nào. Thực ra, triết học hài hòa mới là phép biện chứng đúng nghĩa của nó. Henri Maspéro cho rằng người Việt cổ đã có nhận thức về phân đôi sự vật. Điều đó đúng nhưng có lẽ cũng cần bổ sung không những “phân đôi” mà còn “hợp một”. Người Việt cổ đã nhận thức được điều đó lẽ nào người Việt thời Lý - Trần lại không? Thời cổ đại Hy lạp, đã có tư duy biện chứng “bẩm sinh”, “chất phác”, lẽ nào người Việt thời Lý - Trần lại không có được tư duy triết học hài hòa của thời điểm lúc đó hay sao?
Tư duy về “hài hòa” (Harmony) hay “hòa” đã sớm xuất hiện ở thời cổ đại Hy Lạp ở phương Tây (Harmonia), Pythagore có lẽ là nhà triết học đi tiên phong trong lĩnh vực này. “Hài hòa” 和 谐 hay “hòa” 和 cũng là phạm trù nhận thức tương đối phổ biến ở thời Xuân Thu – Chiến Quốc ở phương Đông. Cũng có nhiều học giả cho rằng hạt nhân của Nho giáo không phải là “nhân” 仁 mà là “hòa” 和. Trong sách Luận ngữ, Khổng Tử 8 lần đề cập đến chữ “hòa” 和, tuy nghĩa chữ không hoàn toàn giống nhau nhưng cũng không xa nhau lắm. Khổng Tử đặt “hòa” 和 và “đồng” 同 trong quan hệ đối lập (Quân tử hòa nhi bất đồng, tiểu nhân đồng nhi bất hòa. Luận ngữ, Tử Lộ) . “Hòa” là thống nhất trong đa dạng, “đồng”, là thống nhất trong đơn điệu, không có sức sống. Con người hài hòa với tự nhiên, hài hòa với xã hội, hài hòa giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần…
Nho giáo vào Việt Nam vào khoảng cuối thời Tây Hán nhưng mãi đến thời Lý mới được nhà nước Đại Việt chính thức thừa nhận. Tuy chịu ảnh hưởng nhiều ở Hán Nho (Triệu Đà, Nhâm Diên, Tích Quang, Sĩ Nhiếp… đều là quan lại thời Hán), nhưng xã hội thời Lý - Trần xem ra vẫn không ưa thích gì mấy chủ trương “độc tôn Nho giáo” bài xích các học thuyết khác (bãi truất bách gia, độc tôn Nho giáo) của Đổng Trọng Thư. “Tam giáo hòa đồng”, hay là xu thế hài hòa chiếm ưu thế chứ không phải chỉ có Nho giáo được độc tôn trong toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội. Xã hội hài hòa mở rộng cửa cho những tư tưởng hài hòa và chính tư tưởng hài hòa đến lượt nó càng làm cho xã hội hài hòa hơn, sống động hơn. Thời Lý - Trần tiếp thu Nho giáo theo chú giải cũng như tinh thần của Nho giáo thời Hán, và cả Nho giáo thời Đường. Một nhà nước mới được độc lập cần xây dựng thể chế chính trị, đương nhiên mô hình “trung - hiếu”, “quân - thần” hàng nghìn năm của Nho giáo trở thành mẫu mực. Nhật Bản và Triều Tiên tiếp thu Nho giáo cũng bắt đầu từ mô hình này. “Cương, thường” của Hán Nho gắn liền với xã hội đẳng cấp khắc nghiệt được “phục chế” đậm nét ở Nhật Bản, Triều Tiên, nhưng lại mờ nhạt ở việt Nam thời Lý - Trần. Chữ “hòa” của Nho giáo nguyên thủy thể hiện ở Thời Lý - Trần trước hết là hài hòa xã hội. Tuy là xã hội phong kiến, thậm chí có người còn cho là xã hội chiếm hữu nô lệ, nhưng cho dù phong kiến, nô lệ hay tàn dư nô lệ gì đi nữa, quan hệ đẳng cấp xã hội lúc bấy giờ xem ra chưa phân tấng chặt chẽ, chưa có những “Pharaon” khắc nghiệt như ở nhiều nơi khác trên thế giơi, Quan hệ giữa “thống trị” và “bị trị” không là quan hệ hài hòa nhiều hơn là đối kháng, không phải chỉ có một chiều “sống chết mặc bay” mà nhiều chiều. “Chăm lo cho dân” là trách nhiệm thực sự của nhà vua chứ không phải chỉ là câu đầu lưỡi như sau này. Hạn hán, lụt lội là tai ương uy hiếp nghiêm trọng đến đời sống người dân canh tác nông nghiệp. Trần Minh Tông ý thức rất rõ về trách nhiệm của một vị vua là “không việc gì trọng đại hơn” là phải “cứu giúp ngay” dân chúng trong cảnh màn trời chiếu đất khi gặp phải bão táp, lụt lội . Nhiệm vụ của vua không phải là đi cày, nhưng tập quán nghìn đời trong quan hệ hài hòa giữa người đứng đầu và thành viên của bộ lạc vẫn luôn nhắc nhở Lê Thánh Tông. Năm 1038, khi nhà vua tế Thần nông xong muốn cầm cày tự cày ruộng, quan lại can ngăn: “Đó là việc của nông phu, bệ hạ cần gì phải làm thế!”. Lý Thánh Tông đáp: “Trẫm không tự cày thì lấy gì làm xôi cúng, lấy gì để cổ vũ thiên hạ” . Tế lễ trời đất và tổ chức quân đội là hai việc không thể thiếu của nhà nước nếu muốn củng cố chính quyền. Nhưng việc công việc tế lễ quan trọng này ở thời Lý - Trần không phải chỉ có mục đích “hướng lên” mà “hướng xuống” xem ra quan trọng cũng không kém. Chẳng hạn như Lý Thái Tông. Lý Anh Tông cầu đảo cho dân chúng được mùa vào những năm 1045, 1143… “Lòng dân” gắn liền với “mệnh trời” là bài học chính trị có từ hàng nghìn đời ở Trung Quốc nhằm “răn đe”, nhắc nhở đến nghĩa vụ của người cầm quyền, cho dù là có tự nguyện hay không tự nguyện ý thức về điều đó. Nhưng cái có tính “bắt buộc” này hình như lại trở thành cái có tính “tự nguyện” đối với các vì vua Lý Trần. Những câu nói “kinh điển” của Lý Thánh Tông cần chép lại đã đành mà có lẽ cần phải khắc chữ vàng vào sử sách, bởi vì không phải thời nào cũng có được điều “đơn giản” đó. Vào dịp tháng 10, trời rét buốt, nhà vua nói với các quan tả hữu:
“Trẫm ở trong cung, nào lò sưởi ngự, nào áo lót cầu mà còn rét như thế này, nghĩ đến người tù giam trong ngục, khổ sở về gông cùm, chưa biết rõ ngay gian đã đành mà ngay đến ăn cũng không đủ no, mặc cũng không đủ ấm, đói rét cực khổ, có khi không đáng tội chết, Trẫm rất lấy làm thương xót. Bèn hạ lệnh cho hữu ty phát chăn chiếu và cơm ăn ngày hai bữa” .
