Tư tưởng về “Đạo” là một trong những vấn đề mà các nhà tư tưởng Việt Nam trong lịch sử đặc biệt quan tâm. Sự quan tâm đó được coi là cơ sở tư tưởng để hành động chính trị, để đối nhân xử thế. Trong ba đạo truyền thống: Nho, Phật, Lão - Trang, thì sau thời Lý - Trần, người ta hướng về đạo Nho trước hết.
Những quan niệm về “Đạo” làm người của những tư tưởng triết học Việt Nam?
Nho giáo với các nguyên lý chính trị - đạo đức xã hội của nó đã đáp ứng được các yêu cầu đương thời. Lý thuyết “Tam cương”, “Ngũ thường” của nho giáo tạo cho xã hội một ý thức trật tự, kỷ cương, phù hợp với chế độ phong kiến. Con đường danh - lợi của nho giáo mở rộng về con đường học vấn để làm quan để phò vua và phụng sự đất nước, v.v... Những nguyên tắc đối nhân xử thế uyển chuyển đã chỉ ra con đuờng thoát khi thất thế, làm yên tâm mọi người trên bước đường hoạn lộ. Do vậy, kẻ sĩ đều chọn con đường đạo Nho và luôn đề cao đạo làm người của Đạo Nho.
Trên cơ sở các nguyên lý cơ bản của đạo Nho thể hiện trong các tác phẩm kinh điển, nhưng sự lựa chọn và giải thích của mỗi người có khác nhau. Các nhà nho yêu nước thấm nhuần chủ nghĩa nhân đạo như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thời Nhiệm, v.v... thì thường phát huy những khái niệm nào đó của nhà Nho có sức diễn đạt được nội dung yêu nước, thương dân, yêu con người và tin ở năng lực của con người. Các nhà Nho khác thì chú trọng đến tôn ti, trật tự và đẳng cấp khắc nghiệt của Nho giáo. Do vậy, cũng đều là các nhà nho nhưng giữa họ có những lập trường triết học khác nhau, thậm chí đối lập nhau.
Cùng với Nho giáo thì Phật giáo lại có sức hấp dẫn riêng khi giải quyết các vấn đề sống - chết, may - rủi, phúc - họa, thường - biến, những vấn đề gắn với cuộc sống đời thường của mỗi người thì đạo Nho không đáp ứng được. Đạo làm người trong tư tưởng triết học truyền thống Việt Nam đã lấy Phật giáo làm chỗ dựa tinh thần. Và mặt khác khi thất thế trên đường danh lợi, người ta tìm đến đạo Lão - Trang để có niềm an ủi, tự tại. Thế giới quan Nho
- Phật - Lão thường là thế giới quan chung của quan niệm đạo làm người trong tư tưởng triết học Việt Nam.
Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta “Đạo” được xem là quốc hồn, là biểu tượng của truyền thống yêu nước, thương nòi. Yêu “Đạo” được coi là yêu nước, vì đạo mà chiến đấu hy sinh để bảo vệ độc lập cho đất nước. Nhưng vì “Đạo’ là thế giới quan cũ, không giúp các nhà nho yêu nước hiểu được xu hướng tất yếu của thời đại.
Những thành tựu đạt được về mặt lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc là công lao của các nhà lãnh đạo đất nước, của các nhà lý luận trong lịch sử. Họ đã vượt qua bao nhiêu khó khăn và hạn chế của thời đại của bản thân để xây dựng lý luận về đạo trên nền tảng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam đấu tranh cho độc lập và chủ quyền quốc gia. Ngày nay chúng ta với triết học Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là cơ sở lý luận khoa học và cách mạng có khả năng giải quyết những vấn đề lý luận thực tiễn của đất nước để phát huy những giá trị đích thực của quan niệm về “Đạo” làm người trong lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc đã có điều kiện chuyển sang một giai đoạn mới, giai đoạn đi lên chủ nghĩa xã hội.
Xem thêm bài viết Nội dung thể hiện lập trường duy vật và duy tâm của tư tưởng triết học Việt Nam tại đây
Những quan niệm về “Đạo” làm người của những tư tưởng triết học Việt Nam?
Nho giáo với các nguyên lý chính trị - đạo đức xã hội của nó đã đáp ứng được các yêu cầu đương thời. Lý thuyết “Tam cương”, “Ngũ thường” của nho giáo tạo cho xã hội một ý thức trật tự, kỷ cương, phù hợp với chế độ phong kiến. Con đường danh - lợi của nho giáo mở rộng về con đường học vấn để làm quan để phò vua và phụng sự đất nước, v.v... Những nguyên tắc đối nhân xử thế uyển chuyển đã chỉ ra con đuờng thoát khi thất thế, làm yên tâm mọi người trên bước đường hoạn lộ. Do vậy, kẻ sĩ đều chọn con đường đạo Nho và luôn đề cao đạo làm người của Đạo Nho.
Trên cơ sở các nguyên lý cơ bản của đạo Nho thể hiện trong các tác phẩm kinh điển, nhưng sự lựa chọn và giải thích của mỗi người có khác nhau. Các nhà nho yêu nước thấm nhuần chủ nghĩa nhân đạo như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thời Nhiệm, v.v... thì thường phát huy những khái niệm nào đó của nhà Nho có sức diễn đạt được nội dung yêu nước, thương dân, yêu con người và tin ở năng lực của con người. Các nhà Nho khác thì chú trọng đến tôn ti, trật tự và đẳng cấp khắc nghiệt của Nho giáo. Do vậy, cũng đều là các nhà nho nhưng giữa họ có những lập trường triết học khác nhau, thậm chí đối lập nhau.
Cùng với Nho giáo thì Phật giáo lại có sức hấp dẫn riêng khi giải quyết các vấn đề sống - chết, may - rủi, phúc - họa, thường - biến, những vấn đề gắn với cuộc sống đời thường của mỗi người thì đạo Nho không đáp ứng được. Đạo làm người trong tư tưởng triết học truyền thống Việt Nam đã lấy Phật giáo làm chỗ dựa tinh thần. Và mặt khác khi thất thế trên đường danh lợi, người ta tìm đến đạo Lão - Trang để có niềm an ủi, tự tại. Thế giới quan Nho
- Phật - Lão thường là thế giới quan chung của quan niệm đạo làm người trong tư tưởng triết học Việt Nam.
Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta “Đạo” được xem là quốc hồn, là biểu tượng của truyền thống yêu nước, thương nòi. Yêu “Đạo” được coi là yêu nước, vì đạo mà chiến đấu hy sinh để bảo vệ độc lập cho đất nước. Nhưng vì “Đạo’ là thế giới quan cũ, không giúp các nhà nho yêu nước hiểu được xu hướng tất yếu của thời đại.
Những thành tựu đạt được về mặt lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc là công lao của các nhà lãnh đạo đất nước, của các nhà lý luận trong lịch sử. Họ đã vượt qua bao nhiêu khó khăn và hạn chế của thời đại của bản thân để xây dựng lý luận về đạo trên nền tảng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam đấu tranh cho độc lập và chủ quyền quốc gia. Ngày nay chúng ta với triết học Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là cơ sở lý luận khoa học và cách mạng có khả năng giải quyết những vấn đề lý luận thực tiễn của đất nước để phát huy những giá trị đích thực của quan niệm về “Đạo” làm người trong lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc đã có điều kiện chuyển sang một giai đoạn mới, giai đoạn đi lên chủ nghĩa xã hội.
Xem thêm bài viết Nội dung thể hiện lập trường duy vật và duy tâm của tư tưởng triết học Việt Nam tại đây
