- Xu
- 458
Phân tích nhân vật Chí Phèo trong truyện ngắn cùng tên của Nam cao để làm nổi bật giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của tác phẩm
Xem hướng dẫn cách phân tích TẠI ĐÂY
Với Chí Phèo, Nam Cao đã xuất hiện trong văn học như một tác giả tiêu biểu nhất của văn học hiện thực phê phán 1940 - 1945, thời kỳ mới đầy thử thách với dòng văn học đó. Cũng như các cây bút lớp trước, Nam Cao đặc biệt quan tâm thể hiện số phận khốn khổ trăm chiều của những người nghèo bị áp bức bóc lột đương thời. Có điều, trong cảm hứng "vạch khổ" chung của mọi nhà văn hiện thực, ngòi bút Nam Cao có những khám phá riêng về số phận người lao động bị chà đạp. Hình tượng nhân vật Chí Phèo, một điển hình nghệ thuật bất hủ trong văn xuôi Việt Nam, đã thể hiện đầy đủ cái nhìn mới mẻ, độc đáo, có chiều sâu của Nam Cao trong việc thể hiện nổi khổ của người cố nông.
Chí Phèo sinh ra không cha không mẹ, không họ hàng thân thích, không nhà cửa, không tấc đất cắm dùi, cả đời không hề biết đến bàn tay chăm sóc của đàn bà nếu không gặp phải Thị Nở...Hắn ra đời trong một cái lò gạch cũ bỏ hoang, trong chiếc váy đụp; tuổi thơ của hắn bơ vơ, hét đi ở cho nhà này đến đi ở cho nhà nọ, đến hai mươi tuổi làm canh điền cho nhà giàu...
Đó là cuộc đời khốn khổ của một kẻ hạng "cùng hơn cả dân cùng" ở nông thôn trước cách mạng. Nhưng nỗi khổ ghê gớm của Chí Phèo được ngòi bút Nam Cao tập trung thể hiện không phải ở những cái đó mà ở chỗ khác: người nông dân cùng hơn cả dân cùng ấy không được sống ngay cả một cuộc đời nghèo không nhưng lương thiện của mình, mà anh đã bị những thế lực đen tối cướp đi cả bộ mặt cùng linh hồn để trở thành một con quỷ dữ, và bị loại khỏi xã hội loài người.
Mở đầu truyện là hình ảnh hết sức sống động, đầy ấn tượng: Chí Phèo say rượu, vừa đi vừa chửi. Nhưng đằng sau những tiếng chửi lảm nhảm của Chí Phèo, có cái gì như sự vật vã tuyệt vọng của một con người thèm khát được giao tiếp với đồng loại mà không thể được. Trong cơn say đến mất cả lí trí, con người khốn khổ ấy vẫn cảm nhận được thấm thía "nông nỗi" của thân phận mình: đó là cái cô đơn khủng khiếp của một con người bị xã hội dứt khoát cự tuyệt, không được coi là người. Hắn thèm được người ta chửi vì chửi dù sao cũng là một hình thức giao tiếp, đối thoại, chửi lại hắn tức là còn thừa nhận hắn là người. Nhưng hắn cứ chửi, xung quanh vẫn cứ là "sự im lặng đáng sợ". Chí Phèo vẫn một mình trong sa mạc cô đơn: hắn cứ chửi rồi lại nghe, cỉ có ba con chó dữ với một thằng say rượu!...
Thực ra đâu phải Chí Phèo vốn là kẻ lưu manh, nát rượu. Khi còn trai trẻ, anh canh điền nhà Bá Kiến ấy đã ao ước có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc mướn, cày thuê, vợ dệt vải, chúng lại bỏ một con lợn để làm vốn liếng, khá giả thì mua dăm ba sào ruộng làm, tức là mơ ước một cuộc sống hạnh phúc hêt sức bình dị bằng lao động. Khi ấy, tuy còn rất trẻ trung, anh cũng phân biệt được tình yêu chân chính và thói dâm dục xấu xa khi bị gọi lên góp chân cho cái bà ba "quỷ quái", anh chỉ thấy được nhục chứ không yêu đương gì! Nhưng bản chất lương thiện, trong trắng ấy của anh đã bị hủy hoại. Lão cường hào cáo già Bá Kiến vì ghen tuông vu vơ, đã cho giải Chí lên huyện rồi sau đó phải ngồi tù. Cái nhà tù thực dân ấy đã tiếp tay cho lão cường hào bắt giam anh Chí lương thiện, vô tội để thả ra một anh Chí Phèo hung ác, lưu manh, tức là đã biến một người lao động lương thiện thành một con quỷ dữ. Trở về làng Vũ Đại đây bọn cường hào độc ác "ăn thịt người không tanh" đó, nếu Chí Phèo hiền lành nhịn nhục thì càng bị đạp dúi xuống, không ngóc đầu lên được. Hắn sống thì phải gây gổ, cướp giật, ăn vạ. Muốn thế phải gan, phải mạnh. Những thứ ấy, Chí Phèo tìm rượu. Thế là Chí Phèo luôn luôn say, và hắn say thì hắn làm bất cứ điều gì người ta sai hắn làm. Chính xã hội ấy đã vằm nát bộ mặt con người, cướp đi linh hồn người của anh. Trở về làng lần này, Chí Phèo đã trở nên xa lạ với mọi người, là con quỷ của làng Vũ Đại, để tác quái cho bao người dân làng...và thế là hắn không còn được mọi người coi là người nữa, ai cũng tránh mặt hắn mỗi lần hắn qua.
Qua việc miêu tả hình tượng Chí Phèo, Nam Cao đã nêu lên một hiện tượng khá phổ biến, có tính quy luật ở nông thôn Việt Nam xưa: người lao động lương thiện bị xã hội đẩy vào chỗ cùng đã quay lại chống trả bằng con đường lưu manh để tồn tại. Trước Chí Phèo, làng Vũ Đại đã có chuyện Năm Thọ, rồi Binh Chức. Sau khi Chí Phèo chết, hiện tượng ấy chắc gì đã chấm dứt. Chi tiết kết thúc truyện nghe tin Chí Phèo chết, thị Nở nhìn nhanh xuống bụng và bỗng thoáng hiện ra cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng không người qua lại...có nhiều ý nghĩa: Rất có thể, từ cái lò gạch cũ bỏ không, lại có một "Chí Phèo con" ra đời để nối nghiệp bố...Điều chắc chắn là chừng nào bọn cường hào còn ức hiếp dân lành, không cho họ được sống, thì chừng đó còn những người lao động phải rơi vào con đường lưu manh để giành lấy miếng ăn, tức là bị hủy diệt nhân tính và bị xã hội cự tuyệt quyền làm người. Truyện Chí Phèo cho thấy cái quy luật tàn bạo đó trong xã hội cũ.
Tình trạng lưu manh hóa của Chí Phèo là một biểu hiện nỗi đau khổ khôn cùng của con người sinh ra là người mà không được làm người. Có điều, khi Chí Phèo hầu như tê liệt về ý thức, sống mù tối trong kiếp sống không còn là người thì anh không cảm nhận rõ rệt nỗi đau thân phận bi đát đó của mình. Nhưng đến khi bản chất người lao động lương thiện trong Chí Phèo trở về, Chí Phèo bỗng thèm vô hạn được làm hòa với mọi người. Bị xã hội lạnh lùng cự tuyệt, Chí Phèo mới thật sự rơi vào một bi kịch đau đớn trong tâm hồn và dẫn đến thảm kịch.
Trong một cơn say rượu, cảm thấy bứt rứt, ngứa ngáy da thịt, Chí Phèo đã gặp Thị Nở và đã xông tới người đàn bà xấu xí đó một cách rất...Chí Phèo. Nhưng điều kì diệu là, nếu như lúc đầu, Thị Nở chỉ khơi dậy bản năng sinh vật của gã đàn ông say rượu Chí Phèo, thì sau đó, sự chăm sóc giản dị đầy ân tình va tình yêu thương mộc mạc, chân thành của Thị Nở đã làm thức dậy bản chất lương thiện trong anh. Đoạn văn viết về sự thức tỉnh của linh hồn trong Chí Phèo sau lần gặp với thị Nở là đoạn tuyệt bút, đầy chất thơ. Sáng hôm ấy, sau khi tỉnh dậy, Chí Phèo thấy lòng bâng khuâng mơ hồ buồn. Bên ngoài là tiếng chim hót vui vẻ, tiếng anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá, tiếng cười của những người đàn bà đi chợ về... những âm thanh bình thường quen thuộc ấy bỗng trở thành tiếng gọi của sự sống và lay động sâu xa tâm hồn. Cuộc gặp gỡ thị Nở như một tia chớp trong cuộc đời tối tăm dằng dặc của anh. Anh bỗng nhận ra tất cả tình trạng của số phận mình. Tình yêu thương đã thức tỉnh anh, và linh hồn của anh lâu nay đã bán cho quỷ để đổi lấy miếng ăn thì giờ anh đã trở về. Anh bỗng thấy thèm lương thiện, muốn làm hòa với mọi người biết bao! Tức là anh vô cùng khao khát được mọi người nhận anh trở lại vào cái xã hội bằng phẳng, thân thiện của những người lương thiện. Tình yêu của thị Nở đã mở đường cho Chí Phèo trở lại làm người. Câu trả lời của thị Nở đã quyết định số phận của anh.
Nhưng con đường trở về làm người của Chí Phèo vừa được hé mở ra thì đã bị đóng sầm lại. Bà cô thị Nở không cho phép cháu bà đi lấy một thằng...chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ. Nhưng trách gì bà ta! Cách nhìn của bà ta cũng là cách nhìn của mọi người làng Vũ Đại lâu nay đới với Chí Phèo. Tất cả quen coi anh là quỷ dữ mất rồi. Hôm nay, linh hồn anh trở về nhưng không ai nhận ra. Thế là Chí Phèo lại rơi vào một bi kịch tinh thần đau đớn. Khi hiểu ra rằng xã hội dứt khoát cự tuyệt mình. Chí Phèo vật vã trong cơn đau đớn, tuyệt vọng. Hắn lại uống, lại uống...nhưng càng uống hắn càng tỉnh ra. Tỉnh ra để thấm thía nỗi đau vô hạn của thân phận mình. Rồi hắn ôm mặt khóc rưng rức cho đến khi uống đến say mềm và lại xách dao ra đi, vừa đi vừa chửi...như mọi lần. Nhưng lại khác hẳn mọi lần, trong cơn đau đớn vì tuyệt vọng, Chí Phèo càng thấm thía tội ác của kẻ thù và tình trạng tuyệt vọng vô phương cứu chữa của đời mình. Anh đến trước mặt Bá Kiến, đanh thép kết án lão và giết chết lão, sau đó, anh tự sát. Anh không muốn sống nữa vì giờ đây, ý thức về nhân phẩm đã trở về, anh không thể sống kiểu lưu manh, sống như thú vật được nữa, nhưng xã hội không cho anh sống cuộc sống của một con người! Vậy thì anh phải chết! Anh đã chết trên ngưỡng cửa trở về cuộc đời, khi cánh cửa cuộc đời đóng chặt trước anh. Chí Phèo chết quằn quại trên vũng máu tươi của mình, chết trong niềm đau thương tột cùng vì nỗi khát khao mãnh liệt, thiêng liêng của anh là được sống làm người đã không trở thành hiện thực. Câu hỏi cuối cùng của Chí Phèo "Ai cho tao lương thiện" là câu hỏi chất chứa phẫn uất, đau đớn, còn làm ray rứt người đọc đến hôm nay.
Câu hỏi ấy đã cô đúc cả giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của tác phẩm một cách sâu sắc và thấm thía. Làm thế nào để con người được sống cuộc sống của con người trong cái xã hội tàn bạo ngột ngạt, vùi dập nhân tính ấy? Quy hình tượng Chí Phèo, ngòi bút nhân đạo Nam Cao đã đặt ra câu hỏi lớn ấy. Đó là một vấn đề có ý nghĩa xã hội lớn lao và đưa Chí Phèo lên những tác phẩm hay nhất, có giá trị nhất trong văn học hiện đại.
Theo Ths. Phạm Ngọc Thắm*
Xem hướng dẫn cách phân tích TẠI ĐÂY
BÀI LÀM
Với Chí Phèo, Nam Cao đã xuất hiện trong văn học như một tác giả tiêu biểu nhất của văn học hiện thực phê phán 1940 - 1945, thời kỳ mới đầy thử thách với dòng văn học đó. Cũng như các cây bút lớp trước, Nam Cao đặc biệt quan tâm thể hiện số phận khốn khổ trăm chiều của những người nghèo bị áp bức bóc lột đương thời. Có điều, trong cảm hứng "vạch khổ" chung của mọi nhà văn hiện thực, ngòi bút Nam Cao có những khám phá riêng về số phận người lao động bị chà đạp. Hình tượng nhân vật Chí Phèo, một điển hình nghệ thuật bất hủ trong văn xuôi Việt Nam, đã thể hiện đầy đủ cái nhìn mới mẻ, độc đáo, có chiều sâu của Nam Cao trong việc thể hiện nổi khổ của người cố nông.
Chí Phèo sinh ra không cha không mẹ, không họ hàng thân thích, không nhà cửa, không tấc đất cắm dùi, cả đời không hề biết đến bàn tay chăm sóc của đàn bà nếu không gặp phải Thị Nở...Hắn ra đời trong một cái lò gạch cũ bỏ hoang, trong chiếc váy đụp; tuổi thơ của hắn bơ vơ, hét đi ở cho nhà này đến đi ở cho nhà nọ, đến hai mươi tuổi làm canh điền cho nhà giàu...
Đó là cuộc đời khốn khổ của một kẻ hạng "cùng hơn cả dân cùng" ở nông thôn trước cách mạng. Nhưng nỗi khổ ghê gớm của Chí Phèo được ngòi bút Nam Cao tập trung thể hiện không phải ở những cái đó mà ở chỗ khác: người nông dân cùng hơn cả dân cùng ấy không được sống ngay cả một cuộc đời nghèo không nhưng lương thiện của mình, mà anh đã bị những thế lực đen tối cướp đi cả bộ mặt cùng linh hồn để trở thành một con quỷ dữ, và bị loại khỏi xã hội loài người.
Mở đầu truyện là hình ảnh hết sức sống động, đầy ấn tượng: Chí Phèo say rượu, vừa đi vừa chửi. Nhưng đằng sau những tiếng chửi lảm nhảm của Chí Phèo, có cái gì như sự vật vã tuyệt vọng của một con người thèm khát được giao tiếp với đồng loại mà không thể được. Trong cơn say đến mất cả lí trí, con người khốn khổ ấy vẫn cảm nhận được thấm thía "nông nỗi" của thân phận mình: đó là cái cô đơn khủng khiếp của một con người bị xã hội dứt khoát cự tuyệt, không được coi là người. Hắn thèm được người ta chửi vì chửi dù sao cũng là một hình thức giao tiếp, đối thoại, chửi lại hắn tức là còn thừa nhận hắn là người. Nhưng hắn cứ chửi, xung quanh vẫn cứ là "sự im lặng đáng sợ". Chí Phèo vẫn một mình trong sa mạc cô đơn: hắn cứ chửi rồi lại nghe, cỉ có ba con chó dữ với một thằng say rượu!...
Thực ra đâu phải Chí Phèo vốn là kẻ lưu manh, nát rượu. Khi còn trai trẻ, anh canh điền nhà Bá Kiến ấy đã ao ước có một gia đình nho nhỏ. Chồng cuốc mướn, cày thuê, vợ dệt vải, chúng lại bỏ một con lợn để làm vốn liếng, khá giả thì mua dăm ba sào ruộng làm, tức là mơ ước một cuộc sống hạnh phúc hêt sức bình dị bằng lao động. Khi ấy, tuy còn rất trẻ trung, anh cũng phân biệt được tình yêu chân chính và thói dâm dục xấu xa khi bị gọi lên góp chân cho cái bà ba "quỷ quái", anh chỉ thấy được nhục chứ không yêu đương gì! Nhưng bản chất lương thiện, trong trắng ấy của anh đã bị hủy hoại. Lão cường hào cáo già Bá Kiến vì ghen tuông vu vơ, đã cho giải Chí lên huyện rồi sau đó phải ngồi tù. Cái nhà tù thực dân ấy đã tiếp tay cho lão cường hào bắt giam anh Chí lương thiện, vô tội để thả ra một anh Chí Phèo hung ác, lưu manh, tức là đã biến một người lao động lương thiện thành một con quỷ dữ. Trở về làng Vũ Đại đây bọn cường hào độc ác "ăn thịt người không tanh" đó, nếu Chí Phèo hiền lành nhịn nhục thì càng bị đạp dúi xuống, không ngóc đầu lên được. Hắn sống thì phải gây gổ, cướp giật, ăn vạ. Muốn thế phải gan, phải mạnh. Những thứ ấy, Chí Phèo tìm rượu. Thế là Chí Phèo luôn luôn say, và hắn say thì hắn làm bất cứ điều gì người ta sai hắn làm. Chính xã hội ấy đã vằm nát bộ mặt con người, cướp đi linh hồn người của anh. Trở về làng lần này, Chí Phèo đã trở nên xa lạ với mọi người, là con quỷ của làng Vũ Đại, để tác quái cho bao người dân làng...và thế là hắn không còn được mọi người coi là người nữa, ai cũng tránh mặt hắn mỗi lần hắn qua.
Qua việc miêu tả hình tượng Chí Phèo, Nam Cao đã nêu lên một hiện tượng khá phổ biến, có tính quy luật ở nông thôn Việt Nam xưa: người lao động lương thiện bị xã hội đẩy vào chỗ cùng đã quay lại chống trả bằng con đường lưu manh để tồn tại. Trước Chí Phèo, làng Vũ Đại đã có chuyện Năm Thọ, rồi Binh Chức. Sau khi Chí Phèo chết, hiện tượng ấy chắc gì đã chấm dứt. Chi tiết kết thúc truyện nghe tin Chí Phèo chết, thị Nở nhìn nhanh xuống bụng và bỗng thoáng hiện ra cái lò gạch cũ bỏ không, xa nhà cửa và vắng không người qua lại...có nhiều ý nghĩa: Rất có thể, từ cái lò gạch cũ bỏ không, lại có một "Chí Phèo con" ra đời để nối nghiệp bố...Điều chắc chắn là chừng nào bọn cường hào còn ức hiếp dân lành, không cho họ được sống, thì chừng đó còn những người lao động phải rơi vào con đường lưu manh để giành lấy miếng ăn, tức là bị hủy diệt nhân tính và bị xã hội cự tuyệt quyền làm người. Truyện Chí Phèo cho thấy cái quy luật tàn bạo đó trong xã hội cũ.
Tình trạng lưu manh hóa của Chí Phèo là một biểu hiện nỗi đau khổ khôn cùng của con người sinh ra là người mà không được làm người. Có điều, khi Chí Phèo hầu như tê liệt về ý thức, sống mù tối trong kiếp sống không còn là người thì anh không cảm nhận rõ rệt nỗi đau thân phận bi đát đó của mình. Nhưng đến khi bản chất người lao động lương thiện trong Chí Phèo trở về, Chí Phèo bỗng thèm vô hạn được làm hòa với mọi người. Bị xã hội lạnh lùng cự tuyệt, Chí Phèo mới thật sự rơi vào một bi kịch đau đớn trong tâm hồn và dẫn đến thảm kịch.
Trong một cơn say rượu, cảm thấy bứt rứt, ngứa ngáy da thịt, Chí Phèo đã gặp Thị Nở và đã xông tới người đàn bà xấu xí đó một cách rất...Chí Phèo. Nhưng điều kì diệu là, nếu như lúc đầu, Thị Nở chỉ khơi dậy bản năng sinh vật của gã đàn ông say rượu Chí Phèo, thì sau đó, sự chăm sóc giản dị đầy ân tình va tình yêu thương mộc mạc, chân thành của Thị Nở đã làm thức dậy bản chất lương thiện trong anh. Đoạn văn viết về sự thức tỉnh của linh hồn trong Chí Phèo sau lần gặp với thị Nở là đoạn tuyệt bút, đầy chất thơ. Sáng hôm ấy, sau khi tỉnh dậy, Chí Phèo thấy lòng bâng khuâng mơ hồ buồn. Bên ngoài là tiếng chim hót vui vẻ, tiếng anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá, tiếng cười của những người đàn bà đi chợ về... những âm thanh bình thường quen thuộc ấy bỗng trở thành tiếng gọi của sự sống và lay động sâu xa tâm hồn. Cuộc gặp gỡ thị Nở như một tia chớp trong cuộc đời tối tăm dằng dặc của anh. Anh bỗng nhận ra tất cả tình trạng của số phận mình. Tình yêu thương đã thức tỉnh anh, và linh hồn của anh lâu nay đã bán cho quỷ để đổi lấy miếng ăn thì giờ anh đã trở về. Anh bỗng thấy thèm lương thiện, muốn làm hòa với mọi người biết bao! Tức là anh vô cùng khao khát được mọi người nhận anh trở lại vào cái xã hội bằng phẳng, thân thiện của những người lương thiện. Tình yêu của thị Nở đã mở đường cho Chí Phèo trở lại làm người. Câu trả lời của thị Nở đã quyết định số phận của anh.
Nhưng con đường trở về làm người của Chí Phèo vừa được hé mở ra thì đã bị đóng sầm lại. Bà cô thị Nở không cho phép cháu bà đi lấy một thằng...chỉ có một nghề là rạch mặt ăn vạ. Nhưng trách gì bà ta! Cách nhìn của bà ta cũng là cách nhìn của mọi người làng Vũ Đại lâu nay đới với Chí Phèo. Tất cả quen coi anh là quỷ dữ mất rồi. Hôm nay, linh hồn anh trở về nhưng không ai nhận ra. Thế là Chí Phèo lại rơi vào một bi kịch tinh thần đau đớn. Khi hiểu ra rằng xã hội dứt khoát cự tuyệt mình. Chí Phèo vật vã trong cơn đau đớn, tuyệt vọng. Hắn lại uống, lại uống...nhưng càng uống hắn càng tỉnh ra. Tỉnh ra để thấm thía nỗi đau vô hạn của thân phận mình. Rồi hắn ôm mặt khóc rưng rức cho đến khi uống đến say mềm và lại xách dao ra đi, vừa đi vừa chửi...như mọi lần. Nhưng lại khác hẳn mọi lần, trong cơn đau đớn vì tuyệt vọng, Chí Phèo càng thấm thía tội ác của kẻ thù và tình trạng tuyệt vọng vô phương cứu chữa của đời mình. Anh đến trước mặt Bá Kiến, đanh thép kết án lão và giết chết lão, sau đó, anh tự sát. Anh không muốn sống nữa vì giờ đây, ý thức về nhân phẩm đã trở về, anh không thể sống kiểu lưu manh, sống như thú vật được nữa, nhưng xã hội không cho anh sống cuộc sống của một con người! Vậy thì anh phải chết! Anh đã chết trên ngưỡng cửa trở về cuộc đời, khi cánh cửa cuộc đời đóng chặt trước anh. Chí Phèo chết quằn quại trên vũng máu tươi của mình, chết trong niềm đau thương tột cùng vì nỗi khát khao mãnh liệt, thiêng liêng của anh là được sống làm người đã không trở thành hiện thực. Câu hỏi cuối cùng của Chí Phèo "Ai cho tao lương thiện" là câu hỏi chất chứa phẫn uất, đau đớn, còn làm ray rứt người đọc đến hôm nay.
Câu hỏi ấy đã cô đúc cả giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo của tác phẩm một cách sâu sắc và thấm thía. Làm thế nào để con người được sống cuộc sống của con người trong cái xã hội tàn bạo ngột ngạt, vùi dập nhân tính ấy? Quy hình tượng Chí Phèo, ngòi bút nhân đạo Nam Cao đã đặt ra câu hỏi lớn ấy. Đó là một vấn đề có ý nghĩa xã hội lớn lao và đưa Chí Phèo lên những tác phẩm hay nhất, có giá trị nhất trong văn học hiện đại.
Theo Ths. Phạm Ngọc Thắm*
