Nhân của Nho giáo, từ bi của Phật giáo và nhân ái của người Việt Nam

[TầnCa]

“NHÂN” CỦA NHO GIÁO, “TỪ BI” CỦA PHẬT GIÁO VÀ “NHÂN ÁI” CỦA NGƯỜI VIỆT NAM​

Có ý kiến cho rằng, nhân ái của Việt Nam không có gì khác với “nhân” trong Nho giáo và “từ bi” trong Phật giáo. “Nhân” của Nho giáo và “từ bi” của Phật giáo ảnh hưởng khá sâu sắc đến lòng nhân ái của người Việt Nam, nhưng ảnh hưởng đó đã bị “khúc xạ” bởi sự chắt lọc những nhân tố thích hợp cùng với sự Việt hóa “nhân” của Nho giáo và “từ bi” của Phật giáo, tạo nên một nét riêng cho lòng nhân ái của người Việt Nam.

Nhân ái là tình cảm đạo đức không phải riêng có của một dân tộc nào. Tuy vậy, không phải mọi dân tộc đều có lòng nhân ái giống nhau. Bởi lẽ, tình cảm đó nảy sinh trên những cơ sở, điều kiện môi trường xã hội, hoàn cảnh lịch sử khác nhau.

Lòng nhân ái của dân tộc Việt Nam có nguồn gốc sâu xa từ trong xã hội công xã nông thôn thời kỳ nguyên thủy, buổi đầu dựng nước. Chúng ta đều biết, dân tộc Việt Nam có lịch sử nhiều ngàn năm, có nhà nước Văn Lang tồn tại lâu dài, vừa chống chọi với giặc ngoại xâm, vừa phải chống chọi với lũ lụt thiên tai. Trong thời gian đó, dân tộc Văn Lang chắc chắn có nền văn hóa của mình, trong đó, lòng nhân ái là một tình cảm đạo đức lớn, có nét đẹp riêng, như là một giá trị văn hóa lớn trong hệ giá trị người Việt Nam.

Có ý kiến cho rằng, nhân ái của Việt Nam không có gì khác với “nhân” trong Nho giáo và “từ bi” trong Phật giáo. Theo chúng tôi, nhận định này chưa thỏa đáng. Nho giáo và Phật giáo từng được xem là quốc giáo và tồn tại suốt hàng ngàn năm trong lịch sử, do vậy, nó có ảnh hưởng đến tình cảm đạo đức của người Việt Nam là điều tất yếu. Song, điều đó không có nghĩa là nhân ái của dân tộc ta xuất phát từ Nho giáo và Phật giáo. “Nhân” của Nho giáo và “từ bi” của Phật giáo ảnh hưởng khá sâu sắc đến lòng nhân ái của người Việt Nam, nhưng ảnh hưởng đó đã bị “khúc xạ” bởi sự chắt lọc những nhân tố thích hợp cùng với sự Việt hóa “nhân” của Nho giáo và “từ bi” của Phật giáo, tạo nên một nét riêng cho lòng nhân ái của người Việt Nam.

Thật vậy, vốn có lòng thương người, khi bắt gặp “nhân” của Nho và “từ bi” của Phật, dân tộc ta trân trọng nó và nâng lên như một nguyên lý đạo đức phổ biến trong cả cộng đồng.

“Từ bi” của Phật thực chất là lòng thương người rộng lớn, vị tha, vì người khác, không kể người đó là ai. Điều này thể hiện trong tư tưởng “giải thoát chúng sinh” ra khỏi vòng luân hồi bất tận của Phật. Phật nói: “Này các đệ tử, ta nói cho mà biết, nước ngoài biển khơi chỉ có một vị mặn, đạo của ta dạy đây chỉ có một vị là vị giải thoát”. Chính vì vậy, ta gọi đó là tình người, tình nhân loại. Tình cảm này, tuy có ảnh hưởng sâu sắc đến tâm trí người Việt, song nó vẫn có điểm khác nhau khá tinh tế với lòng nhân ái của nhân dân ta. Chẳng hạn, “từ bi” của Phật có khuynh hướng kéo người ta về phía tu hành, mong đến sự cứu rỗi cuộc đời. Còn thương người trong tình cảm đạo đức truyền thống của người Việt Nam là ở chỗ đoàn kết với nhau để đấu tranh vì cái đúng, cái lợi cho dân, cho nước.

“Nhân” của Nho giáo có nhiều nghĩa, nhưng nghĩa cơ bản của nó là: “Nhân là khắc kỷ, phục lễ” (Khổng Tử trả lời Nhan Uyên); “Nhân là ra cửa thì kính cẩn như đang tiếp khách lớn, khiến dân thì thận trọng như làm tế lễ lớn” (Khổng Tử trả lời Trọng Cung); “Nhân là nhân giả, ái nhân”, nghĩa là “nhân” là thương người (Khổng Tử trả lời Phàn Trì); “Nhân là coi người như mình, cái gì mình không muốn thì đừng làm cho người khác (kỷ sở bất dục vật thi ư nhân), mình muốn lập thân thì cũng giúp người khác lập thân, mình muốn thành đạt thì cũng giúp người khác thành đạt” (Kỷ dục lập nhi lập nhân, kỷ dục đạt nhi đạt nhân); “Nhân là hạn chế lòng mình trở lại với lễ là điều nhân” (khắc kỷ phục lễ vi nhân). Tuy nhiên, nội dung “nhân” của Nho giáo mang tính giai cấp rõ rệt. Chẳng hạn, Khổng Tử cho rằng, chỉ có người quân tử mới có điều “nhân” còn tiểu nhân không thể đạt được nhân và nhân là thương yêu người thân, … Nhưng chữ “nhân” của người Việt không hoàn toàn có nghĩa như vậy. “Nhân”, trước hết, đó là lòng thương yêu con người, không phân biệt giai cấp. “Người nhân” thường giúp người khác vượt khó khăn, gian khổ, cưu mang người khác. Ông quan trong truyền thống dân tộc được xem là có nhân khi ông đức độ: cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư; ông vua có nhân là ông vua thương yêu dân như con của mình, đồng thời phải kính trọng dân, không tham lam hối lộ, ăn chơi sa đọa….

Như vậy, rõ ràng lòng nhân ái của người Việt có phần khác và phong phú hơn trong cái gọi là “nhân” của Nho và “từ bi” của Phật. Lòng nhân này đã thấm sâu trong các quan hệ từ trong gia đình ra đến xóm làng, cộng đồng xã hội. Một trong nội dung nhân ái của người Việt là chữ “tình”. Bác Hồ cũng từng kêu gọi mọi người “Đối xử với nhau phải có tình có nghĩa”. Có lẽ, quan điểm này đã trở thành nhân sinh quan chung trong cuộc sống người Việt. Thật vậy, trong đời sống vợ chồng, người Việt quý trọng “tình nghĩa” hơn “lễ nghĩa”.

“Nghĩa” là cái sâu sắc trong tình cảm ở đời. Tình cảm ấy có vai trò rất quan trọng. Nó có thể là “quan tòa” lương tâm để xét xử những mối bất hòa trong quan hệ vợ chồng hay quan hệ khác; vì nghĩa mà các cá nhân có cơ chế phản tư về những hành vi đạo đức của mình. Vì vậy, có trường hợp, một số cặp vợ chồng không còn tình cảm sâu đậm hay thương yêu nhau do bất hòa trong quan hệ gia đình, nhưng họ vẫn sống chung với nhau; vì nghĩa mà người ta sống với nhau đến thuở răng long, đầu bạc. Điều này lý giải tại sao trong đời sống vợ chồng của người Việt khác với vợ chồng người phương Tây. Người Việt Nam hay nói đến“tình sâu, nghĩa nặng”.

Nhân ái của người Việt còn biểu hiện trong quan hệ gia đình. Cha mẹ lo cho con khi còn nhỏ, con cái có trách nhiệm lo cho cha mẹ khi cha mẹ già yếu, bệnh tật. Còn anh em trong nhà thì xem “như chân với tay”, “anh thuận, em hòa là nhà có phúc”. Đối với người dưng, lòng nhân ái thể hiện ở chỗ giúp người nghèo khổ, vượt qua cơn hoạn nạn mà không cần bất kỳ sự trả ơn, như cụ Nguyễn Đình Chiểu đã nói:

“Nghèo thì bắt chước xưa thanh,
Gặp nàn trút đãy, cứu sinh mạng người.
Giàu thời bắt chước xưa hào,
Nợ lâu đốt khế, lúa vào đong ra.
Còn ai cô quạnh mẹ cha,
Lớn khôn gả cưới, bé nhà gìn nuôi.
Thấy người đói khổ chớ nguôi,
Chỗ cho cơm áo, chỗ lòi tiền lương”
(Ngư Tiều vấn đáp)​

Trong quan hệ xóm làng, lòng nhân ái thể hiện “chín bỏ làm mười”, “nhường cơm, xẻ áo”, “lá lành đùm lá rách”, “tối lửa, tắt đèn có nhau”; dù xem xét mọi việc “có lý, có tình”, nhưng người Việt Nam nặng tình hơn lý, nhiều lúc đi đến chỗ duy tình. Họ ghét lối sống bạc tình, bạc nghĩa, kiểu “ăn cháo, đá bát”. Quan điểm này áp dụng cho cả người thân: “Người dưng có ngãi (nghĩa) thì đãi người dưng, anh em vô ngãi thì dừng anh em”.

Trong cộng đồng, cái đáng trân trọng và khác biệt với “nhân” hay “từ bi” của Nho và Phật giáo là tư tưởng “thương người như thể thương thân”. Nó trở thành một giá trị cao đẹp lưu truyền từ đời này sang đời khác.
Lòng nhân ái của dân tộc là cơ sở cho lòng bao dung ngày càng rộng mở trong đời sống cộng đồng, nó bao hàm cả tấm lòng vị tha. Điều này không chỉ bó hẹp trong cộng đồng dân tộc Việt Nam mà cả đối với kẻ thù xâm lược. Nguyễn Trãi, một nhân vật lịch sử nổi tiếng thế kỷ XV, đã đạt đến đỉnh cao về tư tưởng nhân ái. Khi đất nước bị đô hộ bởi kẻ thù phương Bắc (nhà Minh), trước tội ác tày trời của kẻ thù:

“Thui dân đen trên lò bạo ngược,
Hãm con đỏ dưới hố tai ương.
Dối trời, lừa người, kế gian đủ muôn nghìn khóe,
Cậy binh gây hấn, chứa ác gần hai chục năm.
Đại nghĩa thương nhân, trời đất tưởng chừng muôn dứt,
Vét vơ thuế má, chằm núi chẳng còn tí gì…”
(Bình Ngô đại cáo)

Ông vẫn chủ trương cứu nước bằng phương thức:“Lấy nhân nghĩa để thắng hung tàn, lấy chí nhân để thay cường bạo”. Chính tư tưởng này của Nguyễn Trãi đã trở thành phương châm cho suy nghĩ và hành động không chỉ riêng ông mà còn ảnh hưởng đến cả triều đình. Nó luôn được nhân dân ta kế thừa và phát huy, đặc biệt là các nhà văn, nhà thơ, các anh hùng dân tộc, như Nguyễn Mộng Tuân, Nguyễn Trực, Nguyễn Huệ…

Hồ Chí Minh là một biểu tượng tuyệt vời của lòng nhân ái. Ở Hồ Chí Minh, lòng thương người không trừu tượng mà nó thể hiện cụ thể đối với cảnh đời nô lệ bị áp bức, bóc lột. Hồ Chí Minh nói: “Một ngày đồng bào còn chịu khổ là một ngày tôi ăn không ngon, ngủ không yên”. Trong Điếu văn tại Lễ tang của người, đồng chí Lê Duẩn viết: “Cuộc đời của Hồ chủ tịch trong như ánh sáng, đó là tấm gương tuyệt vời về chí khí cách mạng kiên cường, tinh thần độc lập tự chủ, lòng nhân đạo và yêu mến nhân dân tha thiết…”. Đồng chí Phạm Văn Đồng cũng có nhận định sâu sắc: “Hồ Chủ tịch rất coi trọng con người, bởi đó chính là vốn quý nhất…”…”. Đồng chí Trường Chinh cũng có nhận xét: “Một điều nổi bật trong đạo đức Hồ Chủ tịch là lòng thương người”. Có lẽ, khi nói về lòng nhân ái của Bác, chắc hẳn trong chúng ta không ai có thể quên câu thơ nổi tiếng trong bài thơ “Bác ơi” của nhà thơ Tố Hữu:

“Bác ơi tim Bác mênh mông thế,
Ôm cả non sông mọi kiếp người”.

Và:

“Bác sống như trời đất của ta,
Yêu từ ngọn cỏ mỗi cành hoa.
Tự do cho mỗi đời nô lệ,
Sữa để em thơ, lụa tặng già”

Từ khi Hồ Chí Minh ra đi tìm đường cứu nước, Người đã mang theo trong mình cả một nền văn hóa dân tộc. Tiếp xúc với những giá trị của văn hóa nhân loại, Người đã “thâu tóm” được những gì tốt đẹp, đồng thời Người cũng thấy được những gì lạc hậu lỗi thời của giá trị văn hóa Việt Nam. Giăng - Ru viết trong Báo “Chiến đấu” (Pháp): “Từ 30 năm nay, trong số các nhân vật mà tôi được gặp, chắc chắn cụ Hồ là người hoàn toàn đáng được mọi người ca ngợi, bởi vì cụ Hồ đã kết hợp nhuần nhuyễn phi thường chủ nghĩa anh hùng với đầu óc sáng suốt, lòng yêu nước tuyệt vời tinh thần cách mạng trong sáng, thái độ cứng rắn trước cuộc sống với lòng nhân đạo đối với con người. Sự hài hòa giữa những người tính tình đôi khi trái ngược nhau đó giải thích tại sao cụ Hồ cùng một lúc là nhà thơ, là đảng viên, là nhà lãnh đạo quốc gia, lại vừa là một chiến sĩ”. Nhà báo, nhà thơ Nga Osip Mandelstamm đã nhận xét: “Nguyễn Ái Quốc thắm đượm chất văn hóa – không phải thứ văn hóa châu Âu, có lẽ đó là nền văn hóa của tương lai….Qua dáng điệu trang nhã và giọng nói chậm rãi của Nguyễn Ái Quốc, người ta nghe thấy vọng lại âm thanh của ngày mai, âm thanh trầm hùng của đại dương bao la tình hữu ái”.

Có thể nói, lòng nhân ái là một giá trị văn hóa lớn của dân tộc ta. Nó đã tạo nên nét độc đáo trong chủ nghĩa nhân văn truyền thống Việt Nam, đúng như Đảng ta đã khẳng định tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V: “Thương nước, thương nhà, thương người, thương mình là truyền thống đậm đà của nhân dân ta”.

Qua những thời kỳ lịch sử khác nhau, lòng nhân ái có những nội dung mới, song về cơ bản, nó vẫn giữ được nét đặc sắc riêng. Nếu so sánh với giá trị văn hóa của một số nước trên thế giới thì lòng nhân ái là một giá trị văn hóa rất đáng tự hào của dân tộc Việt Nam. Có lẽ, không chỉ nhân dân ta mà cả giặc xâm lược phương Bắc cũng không thể nào quên được hành động nhân đạo cao cả đáng khâm phục của Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung đã mở đường hiếu sinh, tha tội cho hàng chục vạn tù binh thua trận về nước an toàn. Lòng nhân đạo này được “nuôi dưỡng” và “lớn lên” từ tấm lòng nhân ái, của người Việt.

Trong những năm qua, nền kinh tế thị trường đã thể hiện tính năng động, ưu việt của mình so với sự phát triển nền kinh tế vận hành theo cơ chế tập trung, quan liêu, bao cấp. Điều đáng mừng là, lòng nhân ái vẫn tiếp tục được dân tộc ta kế thừa, phát huy và nâng lên một tầm cao mới trong xây dựng lối sống. Truyền thống thương người, khoan dung thấm nhuần tinh thần lạc quan, tin tưởng vào sự chiến thắng của cái chính nghĩa, cái đẹp trước cái phi nghĩa, cái xấu, sẵn sàng cưu mang những ai gặp hoạn nạn khó khăn, bất hạnh đã được nhân dân ta phát huy trong thời kỳ đổi mới. Thật vậy, giữa sự bề bộn của một nền kinh tế thị trường, lắm khi xô bồ, ta vẫn cảm thấy yên tâm khi mọi tầng lớp trong xã hội, từ thiếu nhi đến cụ già, từ học sinh tiểu học đến sinh viên, từ nhân viên bình thường cho đến cán bộ cao cấp, biết chia sẻ lẫn nhau. Rất nhiều người đã dành dụm hàng tỉ đồng từ lương hưu, viết sách, lập trình... để xây cất trường, tặng học bổng, mổ mắt nhân đạo,... Tất cả họ đều hăng hái góp sức mình vào các phong trào có ý nghĩa sâu sắc: “Uống nước nhớ nguồn”, “Xây dựng những căn nhà tình thương, nhà tình nghĩa”; “Gây quỹ vì người nghèo”, “Lá lành đùm lá rách”, “Hiến máu nhân đạo”, “Vòng tay nhân ái”, “Vì nạn nhân bị ảnh hưởng chất độc màu da cam”, …Các phong trào này đã đạt được những kết quả thật khả quan. Theo báo của Đại hội toàn quốc Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa IX, đến nay, 100% Bà mẹ Việt Nam Anh hùng được các đơn vị, tổ chức nhận phụng dưỡng đến cuối đời; hàng chục vạn thân nhân của liệt sĩ được đỡ đầu. Toàn dân góp nhiều tỉ đồng, của cải, công sức cứu trợ đồng bào các vùng bị thiên tai, người già không nơi nương tựa, trẻ em gặp hoàn cảnh đặc biệt khó khăn….

Một điều đáng quý nữa là, lòng nhân ái của dân tộc ta ngày nay không chỉ bó hẹp trong phạm vi quốc gia mà nó đã vượt ra ngoài biên giới, đến các nước trong khu vực và quốc tế. Chúng ta đã gởi nhiều chuyến hàng, tiền để giúp đỡ những nước bạn gặp khó khăn. Đặc biệt, mới đây, lòng nhân ái của nhân dân ta được thể hiện bằng những nghĩa cử rất cao đẹp trong việc ủng hộ tiền của cho những dân các nước bị sóng thần hung dữ tàn phá khốc liệt ở châu Á hay bão lớn Katrina ở Mỹ,...

Tuy vậy, cũng cần nhận thấy rằng, lòng nhân ái hiện nay có biểu hiện suy giảm, biến dạng trong lối sống của không ít cá nhân. Dễ thấy nhất có lẽ là lối sống ngoại lai, ích kỷ, hẹp hòi, phi nhân ái đang có chiều hướng lấn án lối sống trọng nghĩa tình truyền thống. Đây là điều mà Đảng ta đã từng cảnh báo từ Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII.

Kinh tế thị trường càng phát triển, giao lưu, hội nhập quốc tế được mở rộng, nhiều cá nhân có được cơ hội thuận lợi để làm ăn, thu nhập tăng lên, nhưng đáng tiếc, trong xã hội xuất hiện nhiều hành vi mất tính nhân ái. Tác giả Nguyễn Khoa Điềm viết: “Gần đây, báo chí đưa tin ở Vĩnh Phúc, có làng Tề Lỗ, nông dân sắm 120 chiếc xe con, trong đó có tới 40 đến 50 loại từ 400 đến 500 triệu. Điều đó chứng tỏ nông dân bắt đầu khá giả và dùng phương tiện cao cấp để làm ăn và sinh hoạt. Nhưng cũng tại Vĩnh Phúc, có làng Bến chỉ 02 năm mà bọn côn đồ đã gây ra trên 10 lần đánh mìn, 10 lần đốt nhà dân”. Tình làng, nghĩa xóm, quan hệ người với người, lòng bao dung bị mờ nhạt dần đi. Sự đùm bọc cưu mang, giúp đỡ người khó khăn ít được diễn ra từ tình cảm chân thật tự đáy lòng. Theo tác giả Nguyễn Văn Huyên, “Quan hệ mật thiết của truyền thống xã hội nông nghiệp xưa kia không còn đậm nét. Có thể nói, nếp sống công nghiệp và hiện đại đã làm xơ cứng lối sống tình cảm, mất đi những cảnh sinh hoạt thanh bình của làng quê, tình cảm gắn con người với thiên nhiên. Thế giới tinh thần, tình cảm không những ít được quan tâm mà ngày càng bị nghèo đi, thậm chí còn bị què quặt. Đây là sự mất mát to lớn đối với lối sống của người Việt Nam hiện nay”.

Ngày nay, trong cuộc hành trình dựng xây đất nước, việc kế thừa và phát huy giá trị văn hóa truyền thống lòng nhân ái để xây dựng lối sống mới của người VIỆT NAM trong điều kiện hội nhập toàn cầu là một vấn đề có ý nghĩa quan trọng.

TS. Võ Văn Thắng​