Sáng ngày 23 tháng 3, hai đội lính Khố xanh vơ trang dưới quyền chỉ huy của giám binh Cases, phụ tá có rất đông thám tử do thanh tra mật thám la Reiner phụ trách áp giải 83 chiến sĩ VNQDĐ từ ngục thất tỉnh Yên Bái ra trước Hội đồng Đề hình nhóm phiên xử công khai tại trại binh tỉnh Yên Bái, Poulet Osier ngồi ghế chánh án. Bởi phòng xử quá hẹp, nên chỉ có mấy chục người vừa Pháp vừa Việt, là những người có thần thế mới được vào xem xử mà thôi.
Để chứng tỏ công bằng, một sự công bằng chỉ huy, chính quyền thực dân cử 4 luật sư: Mandrette, Bona, Mayet va Demistre ra biện hộ cho bị cáo.
Bắt đầu buổi họp, hội đồng đề hình tuyên bố tha bổng cho các bị cáo: Vũ Hữu Hóa, Nguyễn Văn Trung, Đỗ Văn Ninh, Lê Văn Châu, còn lại 83 bị cáo chia ra như sau:
1 phụ nữ (Nguyễn Thị Bắc)
37 thường dân
45 binh sĩ
Người bị gọi ra thẩm vấn đầu tiên là Nguyễn Thái Học. Với thái độ chững chạc, bình tĩnh, Nguyễn Thái Học nhận hết trách nhiệm, và toan phân trần về lý do chính trị của cuộc khởi nghĩa, liền bị chủ tịch hội đồng chủ tịch chặn lại không cho nói. Nguyễn Thái Học nói to:
Nếu vậy th́ cái ṭa này là nơi đem cường quyền mà đàn áp công lý, ta còn nói nữa mà làm chi! Và ta cũng không cần ai biện hộ cả!
Đến Phó Đức Chính, Chính tỏ thái độ cương quyết, tự nhận là ủy viên tuyên truyền cổ động các tỉnh, thảo truyền đơn giải cho các binh sĩ khuyên họ làm cách mạng, thảo chương tŕnh kế hoạch tổng khởi nghĩa..
Nguyễn Thị Bắc phản đối kịch liệt, đòi thả cô ra ngay, và hô to: "Các người về ngay nước Pháp mà kéo đổ tượng Jeanne d'Arc đi thôi"
Các chiến sĩ khác đều dũng cảm công nhận là có gia nhập VNQDĐ với mục đích là đánh đuổi người Pháp ra khỏi Việt Nam giành lại quyền độc lập cho Tổ quốc.
Sau rốt đến lượt các luật sư biện hộ với một luận điệu xin Hội đồng xét xử cho công bằng. Chỉ nên làm tội những người chủ mưu xướng xuất mà thôi, và nên dung thứ cho những người a tòng.
Đến hồi 10 giờ sáng hôm sau, Hội đồng Đề hình tuyên án:
39 người bị án tử hình
33 người bị án khổ sai chung thân
9 người bị án 20 năm khổ sai
5 người bị án tội đày trong số có cô Nguyễn Thị Bắc 5 năm tù ở.
Để mong gỡ nhẹ phần nào cho các đồng chí, Nguyễn Thái Học đã kư chống bản án lên Hội đồng Bảo Hộ để cho các đồng chí noi theo duy Phó Đức Chính không kư chống án. Poulet Osier hỏi tại sao. Họ Phó đáp:
"Đại sự đã không thành! Chết là vinh! Còn chống án làm gì vô ích!"
2
Sau khi Hội đồng đề hình xử xong, Nguyễn Thái Học cùng các đồng chí của ông, bị đưa về nhà giam tại ngục thất Hỏa Ḷ Hà Nội.
Nhận thấy Hội đồng đề hình kết án tử hình tuy khá nhiều nhưng trước khi thi hành bản án, còn phải gửi qua Ba Lê (Paris) để Tổng Thống quyết định. Sự quyết định ấy là ân giảm, làm cho giới thực dân ở Pháp không bằng lòng. Các báo chí Pháp ở Đông Dương đều la lớn: "Phải già tay như vậy mới được. Chém cổ chúng nó ngay đi, còn chờ đợi ǵ nữa!" Có báo lại viết: "Có lẽ là bên Ba Lê cứu tội chết cho mấy chục cái đầu ấy chăng!"
Các đại biểu Pháp (les élus) ngoài Bắc cũng như trong Nam cùng họp nhau gửi điện tín về Ba Lê, yêu cầu chính phủ Pháp cho phép Toàn quyền Đông Dương được rộng quyền xử tử những việc rối ren trong xứ, nghĩa là Toàn quyền Đông Dương được y án chém, khỏi phải gửi hồ sơ qua Pháp nữa.
Ngày 31 tháng 3 năm 1930, tin từ Ba Lê gửi qua: "Thuộc địa Thương Thư trả lời: luật lệ nhà nước đã định ra như vậy, chỉ có Tổng Thống mới có quyền ân xá cho phạm nhân, chớ không có thể làm trái luật nước đi, mà để cho chính phủ Đông Dương có quyền ấy được. (1)
3
Ngày tháng trôi qua, đến đầu tháng 6, một công điện từ Ba Lê đánh sang Hà Nội, báo tin Tổng Thống Doumergue đổi 27 án tử hình ra án khổ sai chung thân, (2) còn lại 13 người bị y án. Nhưng tin ấy Chính quyền thực dân hết sức giữ bí mật.
Mãi đến chiều ngày 16 tháng 6, một đội lính lê dương cùng một số nhà chức trách tiến vào giẫy sà lim án tử hình, kêu tên Nguyễn Thái Học cùng 12 đồng chí của ông xích tay 2 người làm một đưa ra đi.
Từ trong sà lim án chém bước ra trại giam ngoài, Nguyễn Thái Học hô to:
"Chúng ta đi trả nợ nước đây!" Các anh em còn sống cứ công nào việc ấy nhé! Cờ độc lập phải nhuộm bằng máu. Hoa tự do phải tưới bằng máu! Tổ quốc còn cần đế sự hy sinh của con dân nhiều nữa! nhiều nữa! Rồi thế nào cách mạng cũng thành công! Thôi kính chào các anh em trở lại.
"Tiếng chào anh em ở lại" ḥa với tiếng la ó cảm động của phạm nhân trong khắp các trại giam, trở nênn vang động khắp khu hỏa lò.
Để giữ kín đến phút cuối cùng, Nguyễn Thái Học cùng 12 đồng chí của ông được đưa đi trong một buổi hoàng hôn ảm đạm từ Hà Nội đi Yên Bái bằng một chuyến xe riêng.
Một đoàn xe hơi thuộc loại fourgonnette đen bọc lưới sắt từ trong cổng ngục thất hỏa lò tiến ra, ngoài số 13 chiến sĩ, số lính võ trang súng ống rất đông cùng ngồi trong xe canh chừng rất nghiêm ngặt. Đoàn xe lướt nhanh qua đường Jean Soler rẽ ra đại lộ Carreau chạy thẳng ra đường Hàng Lọng, rồi rẽ tay trái thẳng tới ga Hàng Cỏ. Hai bên dọc đường đều có rất đông lính canh gác rất cẩn mật.
Khi đoàn xe vừa vượt qua đường Jean Soler, th́ có một số khoảng hơn 20 người, trước đó đứng tản mác mỗi người một nơi trước khu vườn trồng rau bên cạnh sở căn cước cũ, vội xô cả ra lề đường, th́ trên xe phát ra những tiếng hô to: "VIỆT NAM MUÔN NĂM" "VIỆT NAM QUỐC DÂN ĐẢNG MUÔN NĂM" vang động rền trời, đồng thời một mảnh giấy cũng được vứt từ trên xe thứ 3 xuống mặt đường.
Một số người đứng trên lề đường cũng vừa hô to những khẩu hiệu như trên, rồi ùa nhau ra đường để nhặt mảnh giấy ấy, nhưng đồng thời chiếc xe hơi cũng ngừng ngay lại, một số lính đứng trên xe vội nhảy xuống đường giành giựt mảnh giấy ấy. Số lính đứng gác hai bên lề đường cũng ùa nhau đuổi theo bắt đánh những người đă nhặt được mảnh giấy ấy. Kết quả bọn lính trên xe hơi đă cướp lại được, rồi vội nhảy lên xe hơi, rồ máy chạy nhanh. Người ta còn vẳng nghe tiếng kêu của những phạm nhân ở trên xe hơi, có lẽ anh em đă bị lính đánh đập tàn nhẫn.
Trong chuyến xe lửa riêng này có mấy viên thanh tra mật thám, Pháp và một số mật thám ta, viên giám binh người Pháp và một đội lính khố xanh đi kèm. Ngoài ra c̣n có hai ông Cố đạo: Méchet và Dronet. Trong chặng đường trường dài 4 tiếng đồng hồ, tất cả đều chuyện trò vui vẻ. Phó Đức Chính nói:
"Chúng ta đến ga Yên Bái, chắc chắn sẽ được các đồng chí Lương, Tiệp, Thuyết, Hoằng ra đón rước nồng hậu."
Nguyễn Thái Học đấu khẩu với Cố Dronet:
"Chúng tôi chỉ là những kẻ chiến bại, chứ đâu phải là kẻ có tội"
"Chúng tôi có phạm tội gì đâu! mà phải ăn năn thú tội!" Rồi nhà cách mạng họ Nguyễn ngâm mấy câu thơ Pháp:
"Mourir pour sa patrie, (3)
"C'est le sort le plus beau
"Le plus digne d'envie.."
Cái máy chém cũng được đưa lên một cách lén lút như vậy. Trong thành phố Yên Bái không ai ngờ có chuyện đó.
Pháp trường là một khu đất trống, giống như bãi đá banh, xung quanh có mấy giẫy nhà gạch một tầng mới cất, đó là trại binh khố xanh và nhà tiếp đón khách vãng lai của chính quyền.
Bên cạnh máy chém, thực dân cho để thêm 15 chiếc ḥm gỗ (quan tài).
Họ phải đề phòng như vậy, 18 phút cuối cùng e có sự thay đổi bất thần chăng? Xung quanh pháp trường có 400 lính được phái đến vây kín. khiến việc mang bom của cô Giang dự định phá phát trường không hoạt động gì được. Công chúng người dân Việt ta không lấy gì làm đông đảo, và hoàn toàn im lặng đau xót!
5 giờ kém 5 phút, toán người đầu tiên từ nhà giam tiến đến pháp trường: 4 bộ binh mang súng có lưỡi lê, 2 bộ binh tay không để đề phòng sự té xỉu của phạm nhân trong khoảng đường ngắn đó, nhưng không có một phạm nhân nào té xỉu, dẫn đầu là viên công xứ De Bottini.
Cả bọn tiến đến gần máy chém, đao phủ thủ là cai Công (4) dắt BÙI TỬ TOÀN 37 tuổi, nông dân, sinh quán tại làng Xuân Lũng, phủ Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, đẩy vào tấm ván vừa bằng một người bắc nối vào lỗ máy chém. BÙI TỬ TOÀN mới hô được tiếng "VIỆT NAM" liền bị lính lê dương bịt miệng lại, rồi đao phu thủ liền giật lưỡi dao phật xuống. Người thứ hai tiến lên máy chém là:
BÙI VĂN CHUẨN, 35 tuổi, thuộc Binh đoàn Yên Bái, Bùi Văn Chuẩn mới hô to được tiếng "VIỆT NAM", thì cũng bị lính lê dương bịt miệng lại, và Cai Công cũng giật lưỡi dao ngay. Người thứ ba là:
NGUYỄN AN, 31 tuổi , thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn An cũng hô to được tiếng "VIỆT NAM" rồi bị chém. Người thứ 4 là:
HÀ VĂN LẠO, 25 tuổi thợ hồ, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM " rồi bị chém. Người thứ 5 là:
ĐÀO VĂN NHÍT thuộc Binh đoàn Yên Bái, Đào Văn Nhít mới hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 6 là:
NGÔ VĂN NHU (5) thuộc Binh đoàn Yên Bái. Người thứ 7 là:
NGUYỄN ĐỨC THỊNH, thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn Đức Thịnh cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Người thứ 8 là:
NGUYỄN VĂN TIỀM thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn Văn Tiềm cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 9 là "
ĐỖ VĂN XỨ, thuộc Binh đoàn Yên Bái, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Người thứ 10 là:
BÙI VĂN CỬU, thuộc Binh đoàn Yên Bái, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 11 là:
NGUYỄN NHƯ LIÊM tức Ngọc Tỉnh, 20 tuổi học sinh, quán làng Cao Mại, phủ Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Đến người thứ 12 là:
PHÓ ĐỨC CHÍNH, nhà cách mạng họ Phó đòi thực dân cho nằm ngửa để xem lưỡi dao rớt xuống như thế nào? Tiếp đến:
NGUYỄN THÁI HỌC, được thực dân dẫn từ nhà giam ra lần cuối cùng , lần thứ 13. Người anh hùng dân tộc ấy với bộ râu quai nón, mỉm cười, đưa cặp mắt sáng quắc nhìn bốn phía, nghiêng mình chào đồng bào một lần cuối cùng hô to: "VIỆT NAM MUÔN.. thì Công sứ De Bottine liền vẫy tay lần thứ 13, đầu Nguyễn Thái Học rơi (6) lúc đó vào hồi đúng 5 giờ 35 phút sáng ngày 17 tháng 6 năm 1930 tức ngày 21 tháng 5 Canh Ngọ (7).
Để đề phòng và trả thù xác chết, sau khi hành quyết xong, chính quyền thực dân cho đưa thi hài 13 vị liệt sĩ lên chôn chung vào một huyệt ở dưới chân đồi CAO, bên cạnh là đền thờ Trần Quán, cách ga xa lửa Yên Bái độ một cây số. Phái lính đến canh gác suốt ngày đêm, cho măi đến cuối năm 1930 mới bãi lệnh (6). Sau ngày VNQDĐ chiếm đóng tỉnh Yên Bái vào cuối tháng 10 năm 1945, Tỉnh Đảng bộ VNQDĐ đă tu bổ lại phần mộ 17 vị liệt sĩ Yên Bái và dựng đài kỷ niệm.
------------------------------------------------------------------
(1) Theo tài liệu của Tuần báo "Phụ nữ Tân văn" Saig̣n.
(2) 27 án tử h́nh được giảm xuống khổ sai chung thân là các chiến sĩ: Nguyễn Văn Thân tức Kư Thân, Vũ Tích, Lê Văn Tư, Nguyễn Đ́nh Hiên, Nguyễn Văn Ty, Nguyễn Văn Ông, Bùi Văn Dụ, Bùi Văn Tuyết, Cao Văn Chính, Mai Viết Chính, Hoàng Văn Vọng, Nguyễn Văn Khôi, tức Thanh Giang, Hà Cập, Nguyễn Văn Tinh, Nguyễn Văn Kiệm, Nguyễn Văn Toàn, Nguyễn Đắc Bằng, Nguyễn Văn Chu, Nguyễn Như Thông, Vũ Xuân Kiểm, Trần Đức Tài, Hoàng Công Tiển, Nguyễn Văn Chinh, Nguyễn Đức Liên, Mai Duy Xứng, Nguyễn Văn Liên..
(3) "Chết vì tổ quốc
"Lòng ta sung sướng
"Trí ta nhẹ nhàng
(4) Dưới thời thực dân Pháp, người giật lưỡi dao chém mà thực dân gọi là phạm nhân, ấy là Cai Công, là một giám thị trong ngục thất Hỏa ḷ Hà Nội, phụ tá Cai Công là Cai Long cùng là giám thị cùng một thất. Cứ chém xong một phạm nhân, Cai Công xách thủ cấp giơ lên cao để tŕnh bầy, như vậy là hành hình xong một phạm nhân, Cai Công được thưởng một món tiền nhất định, nhưng quên không rõ là bao nhiêu?
Những ngày bị giam ở ngục thất Hỏa lò về vụ án Bazin, chung thường gặp Cai Công, người thấp và mập, nhưng có một điều lạ, là mặt y lúc nào cũng đỏ rực, giống hệt như một con qủy khát máu hiện hình.
Cứ mỗi năm vào ngày rằm tháng 7, ngày "xá tội vong linh", y đều sắm lễ vật cúng những linh hồn mà y đã chém, nhưng vợ chồng y vẫn không tránh thoát được tai nạn "Hữu sinh vô dưỡng".
Bị giam ở sà lim, phía sau có gác bộ phận máy chém, cứ mỗi đêm khuya, mọi người đều nghe rõ có tiếng máy chém kêu "Leng Keng", thấy như là cách ngày hôm sau, chiếc máy chém ấy được hạ xuống để đem chém người.
(5) Không rõ lý do nào, mà Ngô Văn Du luôn mồm kêu là bị chết oan. Phó Đức Chính nói: "Đúng vậy, đầu tôi có thể thay thế cho 3 đầu mà đầu của anh Du là thừa"
Để chứng tỏ công bằng, một sự công bằng chỉ huy, chính quyền thực dân cử 4 luật sư: Mandrette, Bona, Mayet va Demistre ra biện hộ cho bị cáo.
Bắt đầu buổi họp, hội đồng đề hình tuyên bố tha bổng cho các bị cáo: Vũ Hữu Hóa, Nguyễn Văn Trung, Đỗ Văn Ninh, Lê Văn Châu, còn lại 83 bị cáo chia ra như sau:
1 phụ nữ (Nguyễn Thị Bắc)
37 thường dân
45 binh sĩ
Người bị gọi ra thẩm vấn đầu tiên là Nguyễn Thái Học. Với thái độ chững chạc, bình tĩnh, Nguyễn Thái Học nhận hết trách nhiệm, và toan phân trần về lý do chính trị của cuộc khởi nghĩa, liền bị chủ tịch hội đồng chủ tịch chặn lại không cho nói. Nguyễn Thái Học nói to:
Nếu vậy th́ cái ṭa này là nơi đem cường quyền mà đàn áp công lý, ta còn nói nữa mà làm chi! Và ta cũng không cần ai biện hộ cả!
Đến Phó Đức Chính, Chính tỏ thái độ cương quyết, tự nhận là ủy viên tuyên truyền cổ động các tỉnh, thảo truyền đơn giải cho các binh sĩ khuyên họ làm cách mạng, thảo chương tŕnh kế hoạch tổng khởi nghĩa..
Nguyễn Thị Bắc phản đối kịch liệt, đòi thả cô ra ngay, và hô to: "Các người về ngay nước Pháp mà kéo đổ tượng Jeanne d'Arc đi thôi"
Các chiến sĩ khác đều dũng cảm công nhận là có gia nhập VNQDĐ với mục đích là đánh đuổi người Pháp ra khỏi Việt Nam giành lại quyền độc lập cho Tổ quốc.
Sau rốt đến lượt các luật sư biện hộ với một luận điệu xin Hội đồng xét xử cho công bằng. Chỉ nên làm tội những người chủ mưu xướng xuất mà thôi, và nên dung thứ cho những người a tòng.
Đến hồi 10 giờ sáng hôm sau, Hội đồng Đề hình tuyên án:
39 người bị án tử hình
33 người bị án khổ sai chung thân
9 người bị án 20 năm khổ sai
5 người bị án tội đày trong số có cô Nguyễn Thị Bắc 5 năm tù ở.
Để mong gỡ nhẹ phần nào cho các đồng chí, Nguyễn Thái Học đã kư chống bản án lên Hội đồng Bảo Hộ để cho các đồng chí noi theo duy Phó Đức Chính không kư chống án. Poulet Osier hỏi tại sao. Họ Phó đáp:
"Đại sự đã không thành! Chết là vinh! Còn chống án làm gì vô ích!"
2
Sau khi Hội đồng đề hình xử xong, Nguyễn Thái Học cùng các đồng chí của ông, bị đưa về nhà giam tại ngục thất Hỏa Ḷ Hà Nội.
Nhận thấy Hội đồng đề hình kết án tử hình tuy khá nhiều nhưng trước khi thi hành bản án, còn phải gửi qua Ba Lê (Paris) để Tổng Thống quyết định. Sự quyết định ấy là ân giảm, làm cho giới thực dân ở Pháp không bằng lòng. Các báo chí Pháp ở Đông Dương đều la lớn: "Phải già tay như vậy mới được. Chém cổ chúng nó ngay đi, còn chờ đợi ǵ nữa!" Có báo lại viết: "Có lẽ là bên Ba Lê cứu tội chết cho mấy chục cái đầu ấy chăng!"
Các đại biểu Pháp (les élus) ngoài Bắc cũng như trong Nam cùng họp nhau gửi điện tín về Ba Lê, yêu cầu chính phủ Pháp cho phép Toàn quyền Đông Dương được rộng quyền xử tử những việc rối ren trong xứ, nghĩa là Toàn quyền Đông Dương được y án chém, khỏi phải gửi hồ sơ qua Pháp nữa.
Ngày 31 tháng 3 năm 1930, tin từ Ba Lê gửi qua: "Thuộc địa Thương Thư trả lời: luật lệ nhà nước đã định ra như vậy, chỉ có Tổng Thống mới có quyền ân xá cho phạm nhân, chớ không có thể làm trái luật nước đi, mà để cho chính phủ Đông Dương có quyền ấy được. (1)
3
Ngày tháng trôi qua, đến đầu tháng 6, một công điện từ Ba Lê đánh sang Hà Nội, báo tin Tổng Thống Doumergue đổi 27 án tử hình ra án khổ sai chung thân, (2) còn lại 13 người bị y án. Nhưng tin ấy Chính quyền thực dân hết sức giữ bí mật.
Mãi đến chiều ngày 16 tháng 6, một đội lính lê dương cùng một số nhà chức trách tiến vào giẫy sà lim án tử hình, kêu tên Nguyễn Thái Học cùng 12 đồng chí của ông xích tay 2 người làm một đưa ra đi.
Từ trong sà lim án chém bước ra trại giam ngoài, Nguyễn Thái Học hô to:
"Chúng ta đi trả nợ nước đây!" Các anh em còn sống cứ công nào việc ấy nhé! Cờ độc lập phải nhuộm bằng máu. Hoa tự do phải tưới bằng máu! Tổ quốc còn cần đế sự hy sinh của con dân nhiều nữa! nhiều nữa! Rồi thế nào cách mạng cũng thành công! Thôi kính chào các anh em trở lại.
"Tiếng chào anh em ở lại" ḥa với tiếng la ó cảm động của phạm nhân trong khắp các trại giam, trở nênn vang động khắp khu hỏa lò.
Để giữ kín đến phút cuối cùng, Nguyễn Thái Học cùng 12 đồng chí của ông được đưa đi trong một buổi hoàng hôn ảm đạm từ Hà Nội đi Yên Bái bằng một chuyến xe riêng.
Một đoàn xe hơi thuộc loại fourgonnette đen bọc lưới sắt từ trong cổng ngục thất hỏa lò tiến ra, ngoài số 13 chiến sĩ, số lính võ trang súng ống rất đông cùng ngồi trong xe canh chừng rất nghiêm ngặt. Đoàn xe lướt nhanh qua đường Jean Soler rẽ ra đại lộ Carreau chạy thẳng ra đường Hàng Lọng, rồi rẽ tay trái thẳng tới ga Hàng Cỏ. Hai bên dọc đường đều có rất đông lính canh gác rất cẩn mật.
Khi đoàn xe vừa vượt qua đường Jean Soler, th́ có một số khoảng hơn 20 người, trước đó đứng tản mác mỗi người một nơi trước khu vườn trồng rau bên cạnh sở căn cước cũ, vội xô cả ra lề đường, th́ trên xe phát ra những tiếng hô to: "VIỆT NAM MUÔN NĂM" "VIỆT NAM QUỐC DÂN ĐẢNG MUÔN NĂM" vang động rền trời, đồng thời một mảnh giấy cũng được vứt từ trên xe thứ 3 xuống mặt đường.
Một số người đứng trên lề đường cũng vừa hô to những khẩu hiệu như trên, rồi ùa nhau ra đường để nhặt mảnh giấy ấy, nhưng đồng thời chiếc xe hơi cũng ngừng ngay lại, một số lính đứng trên xe vội nhảy xuống đường giành giựt mảnh giấy ấy. Số lính đứng gác hai bên lề đường cũng ùa nhau đuổi theo bắt đánh những người đă nhặt được mảnh giấy ấy. Kết quả bọn lính trên xe hơi đă cướp lại được, rồi vội nhảy lên xe hơi, rồ máy chạy nhanh. Người ta còn vẳng nghe tiếng kêu của những phạm nhân ở trên xe hơi, có lẽ anh em đă bị lính đánh đập tàn nhẫn.
Trong chuyến xe lửa riêng này có mấy viên thanh tra mật thám, Pháp và một số mật thám ta, viên giám binh người Pháp và một đội lính khố xanh đi kèm. Ngoài ra c̣n có hai ông Cố đạo: Méchet và Dronet. Trong chặng đường trường dài 4 tiếng đồng hồ, tất cả đều chuyện trò vui vẻ. Phó Đức Chính nói:
"Chúng ta đến ga Yên Bái, chắc chắn sẽ được các đồng chí Lương, Tiệp, Thuyết, Hoằng ra đón rước nồng hậu."
Nguyễn Thái Học đấu khẩu với Cố Dronet:
"Chúng tôi chỉ là những kẻ chiến bại, chứ đâu phải là kẻ có tội"
"Chúng tôi có phạm tội gì đâu! mà phải ăn năn thú tội!" Rồi nhà cách mạng họ Nguyễn ngâm mấy câu thơ Pháp:
"Mourir pour sa patrie, (3)
"C'est le sort le plus beau
"Le plus digne d'envie.."
Cái máy chém cũng được đưa lên một cách lén lút như vậy. Trong thành phố Yên Bái không ai ngờ có chuyện đó.
Pháp trường là một khu đất trống, giống như bãi đá banh, xung quanh có mấy giẫy nhà gạch một tầng mới cất, đó là trại binh khố xanh và nhà tiếp đón khách vãng lai của chính quyền.
Bên cạnh máy chém, thực dân cho để thêm 15 chiếc ḥm gỗ (quan tài).
Họ phải đề phòng như vậy, 18 phút cuối cùng e có sự thay đổi bất thần chăng? Xung quanh pháp trường có 400 lính được phái đến vây kín. khiến việc mang bom của cô Giang dự định phá phát trường không hoạt động gì được. Công chúng người dân Việt ta không lấy gì làm đông đảo, và hoàn toàn im lặng đau xót!
5 giờ kém 5 phút, toán người đầu tiên từ nhà giam tiến đến pháp trường: 4 bộ binh mang súng có lưỡi lê, 2 bộ binh tay không để đề phòng sự té xỉu của phạm nhân trong khoảng đường ngắn đó, nhưng không có một phạm nhân nào té xỉu, dẫn đầu là viên công xứ De Bottini.
Cả bọn tiến đến gần máy chém, đao phủ thủ là cai Công (4) dắt BÙI TỬ TOÀN 37 tuổi, nông dân, sinh quán tại làng Xuân Lũng, phủ Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, đẩy vào tấm ván vừa bằng một người bắc nối vào lỗ máy chém. BÙI TỬ TOÀN mới hô được tiếng "VIỆT NAM" liền bị lính lê dương bịt miệng lại, rồi đao phu thủ liền giật lưỡi dao phật xuống. Người thứ hai tiến lên máy chém là:
BÙI VĂN CHUẨN, 35 tuổi, thuộc Binh đoàn Yên Bái, Bùi Văn Chuẩn mới hô to được tiếng "VIỆT NAM", thì cũng bị lính lê dương bịt miệng lại, và Cai Công cũng giật lưỡi dao ngay. Người thứ ba là:
NGUYỄN AN, 31 tuổi , thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn An cũng hô to được tiếng "VIỆT NAM" rồi bị chém. Người thứ 4 là:
HÀ VĂN LẠO, 25 tuổi thợ hồ, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM " rồi bị chém. Người thứ 5 là:
ĐÀO VĂN NHÍT thuộc Binh đoàn Yên Bái, Đào Văn Nhít mới hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 6 là:
NGÔ VĂN NHU (5) thuộc Binh đoàn Yên Bái. Người thứ 7 là:
NGUYỄN ĐỨC THỊNH, thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn Đức Thịnh cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Người thứ 8 là:
NGUYỄN VĂN TIỀM thuộc Binh đoàn Yên Bái, Nguyễn Văn Tiềm cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 9 là "
ĐỖ VĂN XỨ, thuộc Binh đoàn Yên Bái, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Người thứ 10 là:
BÙI VĂN CỬU, thuộc Binh đoàn Yên Bái, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT". Người thứ 11 là:
NGUYỄN NHƯ LIÊM tức Ngọc Tỉnh, 20 tuổi học sinh, quán làng Cao Mại, phủ Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ, cũng chỉ hô to được tiếng "VIỆT NAM". Đến người thứ 12 là:
PHÓ ĐỨC CHÍNH, nhà cách mạng họ Phó đòi thực dân cho nằm ngửa để xem lưỡi dao rớt xuống như thế nào? Tiếp đến:
NGUYỄN THÁI HỌC, được thực dân dẫn từ nhà giam ra lần cuối cùng , lần thứ 13. Người anh hùng dân tộc ấy với bộ râu quai nón, mỉm cười, đưa cặp mắt sáng quắc nhìn bốn phía, nghiêng mình chào đồng bào một lần cuối cùng hô to: "VIỆT NAM MUÔN.. thì Công sứ De Bottine liền vẫy tay lần thứ 13, đầu Nguyễn Thái Học rơi (6) lúc đó vào hồi đúng 5 giờ 35 phút sáng ngày 17 tháng 6 năm 1930 tức ngày 21 tháng 5 Canh Ngọ (7).
Để đề phòng và trả thù xác chết, sau khi hành quyết xong, chính quyền thực dân cho đưa thi hài 13 vị liệt sĩ lên chôn chung vào một huyệt ở dưới chân đồi CAO, bên cạnh là đền thờ Trần Quán, cách ga xa lửa Yên Bái độ một cây số. Phái lính đến canh gác suốt ngày đêm, cho măi đến cuối năm 1930 mới bãi lệnh (6). Sau ngày VNQDĐ chiếm đóng tỉnh Yên Bái vào cuối tháng 10 năm 1945, Tỉnh Đảng bộ VNQDĐ đă tu bổ lại phần mộ 17 vị liệt sĩ Yên Bái và dựng đài kỷ niệm.
------------------------------------------------------------------
(1) Theo tài liệu của Tuần báo "Phụ nữ Tân văn" Saig̣n.
(2) 27 án tử h́nh được giảm xuống khổ sai chung thân là các chiến sĩ: Nguyễn Văn Thân tức Kư Thân, Vũ Tích, Lê Văn Tư, Nguyễn Đ́nh Hiên, Nguyễn Văn Ty, Nguyễn Văn Ông, Bùi Văn Dụ, Bùi Văn Tuyết, Cao Văn Chính, Mai Viết Chính, Hoàng Văn Vọng, Nguyễn Văn Khôi, tức Thanh Giang, Hà Cập, Nguyễn Văn Tinh, Nguyễn Văn Kiệm, Nguyễn Văn Toàn, Nguyễn Đắc Bằng, Nguyễn Văn Chu, Nguyễn Như Thông, Vũ Xuân Kiểm, Trần Đức Tài, Hoàng Công Tiển, Nguyễn Văn Chinh, Nguyễn Đức Liên, Mai Duy Xứng, Nguyễn Văn Liên..
(3) "Chết vì tổ quốc
"Lòng ta sung sướng
"Trí ta nhẹ nhàng
(4) Dưới thời thực dân Pháp, người giật lưỡi dao chém mà thực dân gọi là phạm nhân, ấy là Cai Công, là một giám thị trong ngục thất Hỏa ḷ Hà Nội, phụ tá Cai Công là Cai Long cùng là giám thị cùng một thất. Cứ chém xong một phạm nhân, Cai Công xách thủ cấp giơ lên cao để tŕnh bầy, như vậy là hành hình xong một phạm nhân, Cai Công được thưởng một món tiền nhất định, nhưng quên không rõ là bao nhiêu?
Những ngày bị giam ở ngục thất Hỏa lò về vụ án Bazin, chung thường gặp Cai Công, người thấp và mập, nhưng có một điều lạ, là mặt y lúc nào cũng đỏ rực, giống hệt như một con qủy khát máu hiện hình.
Cứ mỗi năm vào ngày rằm tháng 7, ngày "xá tội vong linh", y đều sắm lễ vật cúng những linh hồn mà y đã chém, nhưng vợ chồng y vẫn không tránh thoát được tai nạn "Hữu sinh vô dưỡng".
Bị giam ở sà lim, phía sau có gác bộ phận máy chém, cứ mỗi đêm khuya, mọi người đều nghe rõ có tiếng máy chém kêu "Leng Keng", thấy như là cách ngày hôm sau, chiếc máy chém ấy được hạ xuống để đem chém người.
(5) Không rõ lý do nào, mà Ngô Văn Du luôn mồm kêu là bị chết oan. Phó Đức Chính nói: "Đúng vậy, đầu tôi có thể thay thế cho 3 đầu mà đầu của anh Du là thừa"
