Nguyên tắc sáng tác văn chương Hiện thực xã hội chủ nghĩa qua “Mảnh trăng cuối rừng”

[SamSam2k]

3.1. Nguyên tắc lí tưởng thẩm mỹ xã hội

3.1.1. Ca ngợi

- Vẻ đẹp tâm hồn và ý chí kiên cường của những người lính thời kì kháng chiến chống Mỹ

• Nhân vật Lãm:

Tuy Lãm không tự kể gì về mình nhưng các chi tiết trong thiên truyện cũng cho ta thấy anh rất xứng đáng với niềm tin trong sáng và tình yêu thủy chung của Nguyệt. Nếu Nguyệt tiêu biểu cho những người phụ nữ thời chống Mĩ thì Lãm cũng là hình ảnh tiêu biểu cho cả một thế hệ thanh niên rất say mê lý tưởng và chiến đấu gan góc, dũng cảm. Theo suy nghĩ của anh, con đường ra trận là con đường duy nhất có thể đem lại cho đất nước cuộc sống độc lập, tự do, hạnh phúc, thanh bình. Vì thế anh đã trốn nhà đi tuyển bộ đội rồi "được giao nhiệm vụ lái xe chở hàng vào tiền tuyến, suốt mùa khô sang mùa mưa con người như đã gắn chặt vào buồng lái. Anh luôn tận tụy, có trách nhiệm với công việc của mình. Khi anh lái phụ đưa xe lên quá chậm, Lãm rất lo lắng: "trời tối càng lâu, nỗi sốt ruột của anh càng tăng". Khi máy bay bắn phá, xe bốc cháy, Lãm bất chấp mọi nguy hiểm, hi sinh dũng cảm xông ra cứu hàng, cứu xe dập lửa, trèo lên nổ máy.

+ Nhân vật Nguyệt:

Cô gái trẻ hiện lên trong ấn tượng của Lãm là vẻ đẹp tinh tế, trong ngần với "một đôi gót chân hồng hồng sạch sẽ, đôi dép cao su cũng sạch sẽ, gấu quần lụa đen chấm mắt cá". Sau đó khi chính thức chạm mặt Nguyệt, Lãm đã không khỏi bất ngờ với "một vẻ đẹp giản dị và mát mẻ như sương núi tỏa ra từ nét mặt, giọng nói và tấm thân mảnh dẻ", lại "mặc áo xanh chít không vừa khít, mái tóc dài tết thành hai dải. Chiếc làn và chiếc nón mới trắng lóa khoác ở cánh tay trông thật nhẹ nhàng".

Không chỉ vẻ đẹp về ngoại hình như sương, như hoa mà cả lối nói, lối ứng xử của Nguyệt cũng thể hiện cô là một cô gái thông minh và duyên dáng. Ở phần sau của truyện, khi chiếc xe gặp nhiều thử thách nguy hiểm (đường đi ngày càng xấu, đêm tối, qua ngầm máy bay giặc ném bom...) hình ảnh Nguyệt càng sáng lên vẻ đẹp đẽ qua những hành động chiến đấu dũng cảm, rất bình tinh, tự tin, có tính đồng đội cao cả. Từ vị trí của một người đi nhờ xe, Nguyệt đã nhanh chóng trở thành một người bạn đồng hành đáng tin cậy của Lãm trong việc điều khiển xe đi đúng con đường trong rừng đêm âm u, "có đoạn bánh trước sụt xuống sâu quá Nguyệt phải xi nhan cho tôi kéo xe lên". Tới chỗ phải xuống xe, cô vẫn ở lại cùng Lãm chịu được mọi nguy hiểm chỉ với một ý nghĩa giản dị "anh đã cho em đi nhờ xe, đến lúc khó khăn lại bỏ anh ư". Chính trong chớp lửa của đạn bom, người con gái mảnh dẻ, xinh đẹp ấy đã trở thành một người bình tĩnh, quả quyết, sáng suốt, biết hy sinh vì đồng đội, cô lội xuống nước làm hoa tiêu cột dây cho xe vượt suối băng ngầm; cô như là nơi ẩn nấp an toàn cho Lãm, lấy thân mình che cho anh khi máy bay giặc bắn phá. Nguyệt đã chỉ dẫn Lãm vượt qua mọi nguy hiểm, bằng sự chủ động và từng trải của một người đã quá quen với tuyến đường ác liệt này. Đến đoạn đường khó đi nhất mặc cho máy bay giặc đang quần thảo trên đầu, Nguyệt "vẫn nhảy xuống đi dò trước cho Lãm lái xe theo, ngay cả khi bị thương "máu chảy xuống đỏ cả cánh tay" Nguyệt vẫn rất bình tĩnh và tỉnh táo. Tất cả những điều ấy khiến cho Lãm vô cùng xúc động "thú thực trong lòng tôi lúc ấy dấy lên một tình yêu Nguyệt gần như mê muội lẫn cảm phục".

- Thể hiện ước mơ về một cuộc sống bình yên, hạnh phúc

Ta xúc động trước tình yêu chân chính của Nguyệt, tâm hồn như được thanh lọc, trong trẻo thiết tha hơn trong cảm nhận về con người, về cuộc đời. Sự chờ đợi bao giờ và lúc nào cũng xanh thắm trong lòng người, giúp người ta sống ý nghĩa hơn bởi trong họ có một niềm tin, có một tình yêu chân chính, Với niềm tin ấy, con người có thể vượt qua tất cả. Họ chiến đấu vì niềm tin, phấn đấu vì niềm tin. Có lẽ, nếu không có niềm tin ấy, con người không thể vượt qua những cam go khốc liệt của chiến tranh.Hình ảnh Nguyệt đứng cheo leo giữa lưng núi, trên vai vác một cái máy khoan đôi mắt ngây thơ nhìn ra xa? không chỉ đẹp với riêng Lãm mà đẹp mãi với mọi người. Đôi mắt ngây thơ chan chứa, lấp lánh, sáng trong như tâm hồn Nguyệt. Sự liên tưởng của Lãm thật có ý nghĩa, nó nói với người đọc bao điều: “Nhìn bức ảnh ấy, tôi không khỏi nhớ tới những ngày rộn ràng xây dựng những chiếc cầu… chiếc cầu làm trong gần hai năm mới xong, xanh biếc và đẹp như một giấc mộng nhưng vừa khánh thành mấy tháng thì máy bay Mĩ đã đem bom tới phá sập. Vâng, sự tàn ác của kẻ thù có thể tàn phá được thành quả lao động của con người nhưng không thể tiêu diệt niềm tin, tiêu diệt được sức sống bất diệt trong tâm hồn con người". Thêm một lần, cùng với niềm xúc động dạt dào của Lãm, trong ta tươi thắm một niềm tin vào sức mạnh tình yêu: tình yêu có thể chiến thắng tất cả; có thể giúp con người vượt qua tất cả. Tấm ảnh Nguyệt sống mãi trong lòng người đọc, trong tình yêu dâng trào mãnh liệt hơn bao giờ của Lãm. Nguyệt đó hay chính là hiện thân vẻ đẹp của con người, của tình yêu chân chính, vẻ đẹp ấy rất lãng mạn.

3.1.2. Phê phán

- Phản ánh sự tàn khốc của chiến tranh

- Chiến tranh làm con người xa cách vì chưa biết mặt nên họ đã bỏ lỡ nhịp cầu yêu thương của cuộc đời mình. Có thể thấy rõ điều này qua tình yêu của Lãm và Nguyệt. Ban đầu Lãm khó chịu với người con gái đi nhờ này nhưng về sau gần cuối câu chuyện anh thấy Nguyệt là người con gái gan dạ, dũng cảm. Anh hối tiếc khi biết người con gái đi nhờ xe là Nguyệt người con gái mà anh hy vọng được gặp bấy lâu.

3.2. Nguyên tắc chiều sâu nhận thức

• Số phận nhân vật:

Nhân vật Lãm: Lãm là hình ảnh tiêu biểu cho cả một thế hệ thanh niên rất say mê lí tưởng và chiến đấu gan góc, dũng cảm. Anh đã trốn nhà đi tuyển bộ đội rồi “được giao nhiệm vụ lái xe chở hàng vào tiền tuyến, suốt mùa khô sang mùa mưa con người như đã gắn chặt vào buồng lái. Anh luôn tận tụy, có trách nhiệm với công việc của mình. Khi máy bay bắn phá, xe bốc cháy, Lãm bất chấp mọi nguy hiểm, hi sinh dũng cảm xông ra cứu hàng, cứu xe dập lửa, trèo lên nổ máy.

Anh vô cùng cảm động trước tình yêu và hạnh phúc mà Nguyệt dành cho anh, mong mỏi được gặp cô. Lòng anh đã “rối như tơ vò” khi biết tin một trong ba cô Nguyệt đã hi sinh.

Nhân vật Nguyệt: Nguyệt là người không những có vẻ đẹp về ngoại hình mà còn có vẻ đẹp trong tâm hồn. Cô còn là một người dũng cảm, giàu đức hi sinh, không ngại gian khó. Nguyệt có vẻ đẹp hoàn hảo, vẻ đẹp lí tưởng, điển hình cho lớp trẻ thanh niên trẻ tuổi trong công cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.

Khi chiếc xe gặp nhiều thử thách nguy hiểm (đường đi ngày càng xấu, đêm tối, qua ngầm máy bay giặc ném bom...) hình ảnh Nguyệt càng sáng lên vẻ đẹp đẽ qua những hành động chiến đấu dũng cảm, rất bình tĩnh, tự tin, có tính đồng đội cao cả. Đến đoạn đường khó đi nhất mặc cho máy bay giặc đang quần thảo trên đầu, Nguyệt “vẫn nhảy xuống đi dò trước cho Lãm lái xe theo, ngay cả khi bị thương máu chảy xuống đỏ cả cánh tay” Nguyệt vẫn rất bình tĩnh và tỉnh táo.

Yêu thầm một người mà chưa từng gặp mặt, giữ gìn và thuỷ chung với tình yêu ấy (tình yêu trớ trêu,đầy éo le trong thời chiến tranh). Ở Nguyệt còn là vẻ đẹp của lòng dũng cảm, thông minh, nhân hậu, biết sống vì người khác. Đặt trong hoàn cảnh chiến tranh, Nguyệt đã vừa hiện lên giống như một người anh hùng vừa mang những nét đời thường trong sáng.




Những người lính khác: cùng nhau sát cánh sẻ chia sự sống cái chết từng giờ.

• Cách lý giải số phận nhân vật:

Hoàn cảnh lịch sử:giai đoạn đầy máu lửa của cuộc kháng chiến chống Mỹ, tác giả dựng dậy lại là sự thật tồn tại mà ông thu được từ một góc nhìn. Cuộc chiến tranh vệ quốc của chúng ta chưa chắc đã thành công nếu con người Việt nam không có trái tim lãng mạn để bay qua cõi chết, để thủy chung bên bờ vực thẳm, để nhìn thấy ánh sáng tươi đẹp của quê hương ngay khi tổ quốc bao trùm bóng đêm bi thảm. Coi đấu tranh nhằm khẳng định bằng nghệ thuật những cái mới, tích cực, tiên tiến, tốt đẹp trong cuộc sống là nhiệm vụ chủ yếu trong việc phản ánh thực tại, nhưng đồng thời không xem nhẹ việc mô tả những cái tiêu cực, lạc hậu, xấu xa nhằm mục đích xóa bỏ chúng.

Nhân vật: nhân vật tích cực (chính diện, là con người thật, người trần thế), hình tượng con người mới (người chiến sĩ )vừa có sự độc đáo bề ngoài vừa có chiều sâu bên trong (người sáng tạo thế giới mới của chủ nghĩa xã hội ). Xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình.

Tác giả: triệt để trong việc thi vị hoá nhân vật qua đây thể hiện được mức độ không đồng đều giữa cái hùng và cái hài, cái bi và cái lạc. Xây dựng nhân vật xuất phát từ quan niệm “ con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội

 

[SamSam2k]

3.3. Nguyên tắc hình tượng hóa nhân vật

3.3.1. Đối tượng

• Quan niệm: Con người là sự tổng hòa các mối quan hệ xã hội, con người có thực, con người trần thế.
• Xây dựng hệ thống nhân vật vừa có sự độc đáo bề ngoài vừa có chiều sâu bên trong.
• Nhân vật là sản phẩm của hoàn cảnh nhưng có thể cải tạo hoàn cảnh.
• Những điều này được thể hiện qua tài năng của Nguyển Minh Châu. Nguyễn Minh Châu đã xây dựng vẻ đẹp của nhân vật Nguyệt qua sự cảm nhận của Lãm trên hành trình chuyến xe ra tiền tuyến – hành trình khám phá “hạt ngọc ẩn dấu trong tâm hồn” được bộc lộ dần dần. Nguyệt không chỉ đẹp ở ngoại hình mà còn đẹp cả trong tâm hồn.
• + Nguyệt đẹp ở ngoại hình “đôi gót chân bóng hồng, sạch sẽ, đôi dép cao su cũng sạch sẽ, gấu quần lụa đen chấm mắt cá” “một vẻ đẹp giản dị và mát mẻ như sương núi toả ra từ nét mặt, lời nói và tấm thân mảnh dẻ, khác hẳn với nhiều cô gái công trường, thường cô nào cũng thấp và đẫy đà”.
• Không chỉ vậy, Nguyệt còn có vẻ đẹp tâm hồn. Yêu thầm một người mà chưa từng gặp mặt, giữ gìn và thuỷ chung với tình yêu ấy. Ở Nguyệt còn là vẻ đẹp của lòng dũng cảm, thông minh, nhân hậu, biết sống vì người khác. Đặt trong hoàn cảnh chiến tranh, Nguyệt đã vừa hiện lên giống như một người anh hùng vừa mang những nét đời thường trong sáng. Nguyệt bị thương nhưng vẫn cười “Anh cứ yên tâm vết thương chỉ sướt da thôi” và tự tin “từ giờ đến sáng em có thể đi đến tận trời” . Tâm hồn trong trẻo nhưng mãnh liệt luôn tiềm ẩn một sức mạnh kì diệu, một vẻ đẹp ngoan cường, dũng cảm giàu đức hi sinh.
• + Nguyệt có vẻ đẹp hoàn hảo, vẻ đẹp lí tưởng, điển hình cho lớp trẻ thanh niên trẻ tuổi trong công cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.
• + Chiến tranh ác liệt, dữ dội đã không làm mất đi vẻ đẹp trong tâm hồn họ mà vẻ đẹp ấy giống như một hạt ngọc ẩn giấu nơi tâm hồn luôn tỏa sáng rực rỡ. Con người đã biết vượt lên hoàn cảnh vượt lên gian khổ của chiến tranh, biết sống vì lý tưởng, biết hoà chung tình yêu cá nhân đôi lứa vào tình yêu của dân tộc, bảo vệ đất nước. Tình yêu của họ giống như những cây cầu đá xanh bị địch tàn phá nhưng vẫn tiếp tục được sửa lại để nối liền giữa tiền tuyến và hậu phương.

3.3.2. Không gian

• - Trong cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước đang diễn ra ác liệt, dữ dội, những thanh niên xung phong, các chiến sĩ đang cùng nhau góp sức bảo vệ nền độc lập dân tộc, họ gặp phải rất nhiều khó khăn gian khổ nhưng không hề nản lòng, trong họ luôn có một lý tưởng cao đẹp là bảo vệ đất nước.

3.3.3. Đặc điểm tính cách nhân vật (lưu ý tới nhân vật điển hình, hoàn cảnh điển hình)

Hiện thực chiến tranh khốc liệt đang diễn ra nhưng qua cái nhìn lạc quan, tin tưởng Nguyễn Minh Châu đã ngợi ca những con người thông qua những vẻ đẹp của Nguyệt và Lãm hiện lên dưới ngòi bút của nhà văn là những con người tràn đầy lí tưởng.

- Nguyệt:

+ Nguyệt đẹp ở ngoại hình “đôi gót chân bóng hồng, sạch sẽ, đôi dép cao su cũng sạch sẽ, gấu quần lụa đen chấm mắt cá” “một vẻ đẹp giản dị và mát mẻ như sương núi toả ra từ nét mặt, lời nói và tấm thân mảnh dẻ, khác hẳn với nhiều cô gái công trường, thường cô nào cũng thấp và đẫy đà”.

+ Đặt trong hoàn cảnh chiến tranh, Nguyệt đã vừa hiện lên giống như một người anh hùng vừa mang những nét đời thường trong sáng. Nguyệt bị thương nhưng vẫn cười “Anh cứ yên tâm vết thương chỉ sướt da thôi” và tự tin “từ giờ đến sáng em có thể đi đến tận trời”.

+ Con người đã biết vượt lên hoàn cảnh vượt lên gian khổ của chiến tranh, biết sống vì lý tưởng, biết hoà chung tình yêu cá nhân đôi lứa vào tình yêu của dân tộc, bảo vệ đất nước.

ð Nguyệt là người không những có vẻ đẹp về ngoại hình mà còn có vẻ đẹp trong tâm hồn. Cô còn là một người dũng cảm, giàu đức hi sinh, không ngại gian khó. Nguyệt có vẻ đẹp hoàn hảo, vẻ đẹp lí tưởng, điển hình cho lớp trẻ thanh niên trẻ tuổi trong công cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.

- Lãm: Học xong xung phong vào bộ đội, làm lái xe Trường Sơn. Theo suy nghĩ của anh, con đường ra trận là con đường duy nhất có thể đem lại cho đất nước cuộc sống độc lập, tự do, hạnh phúc, thanh bình. Vì thế anh đã trốn nhà đi tuyển bộ đội rồi “được giao nhiệm vụ lái xe chở hàng vào tiền tuyến, suốt mùa khô sang mùa mưa con người như đã gắn chặt vào buồng lái. Anh luôn tận tụy, có trách nhiệm với công việc của mình. Khi anh lái phụ, đưa xe lên quá chậm, Lãm rất lo lắng: “trời tối càng lâu, nỗi sốt ruột của anh càng tăng”. Khi máy bay bắn phá, xe bốc cháy, Lãm bất chấp mọi nguy hiểm, hi sinh dũng cảm xông ra cứu hàng, cứu xe dập lửa, trèo lên nổ máy.

=> Trong Lãm mang trong mình lí tưởng cao đẹp, hòa mình vào cuộc sống chung của dân tộc muốn góp sức mình bảo vệ nền độc lập cho nước nhà. Anh là một người đại diện cho thanh niên trẻ rất gan góc và dũng cảm.

3.3.4. Ngôn ngữ

- Từ đầu đến cuối, vẻ đẹp tâm hồn của Nguyệt, đều được miêu tả một cách gián tiếp qua lời trần thuật và điểm nhìn của chị Tính – “bà Nguyệt” và Lãm. Ở điểm nhìn của bất kì nhân vật nào Nguyệt cũng hiện lên như một con người với tâm hồn đẹp đẽ.

- Bút pháp lãng mạn bay bổng cùng quán xuyến ngòi bút của Nguyễn Minh Châu khi miêu tả vẻ đẹp tâm hồn của Nguyệt (sự song hành của Nguyệt và trăng; sự tương phản giữa một bên là sức mạnh vật chất của bom đạn và một bên là vẻ đẹp, sức mạnh ngời sáng của tình yêu, lòng dũng cảm). Chính điều này khiến vẻ đẹp tâm hồn của Nguyệt hiện lên lung linh, huyền ảo như trong thế giới cổ tích, vẻ đẹp ấy đối với Lãm cũng như người đọc vừa gần gũi vừa như không thể với tới, nhận biết được trọn vẹn.

- Ngôn ngữ giản dị, chân thực.