Câu chữ và chỉnh thể
Tất cả mọi văn bản chỉ trở thành "tác phẩm" khi được tiếp nhận và có "hồi ứng", có một cách thông diễn nào đó từ phía người tiếp nhận. Sau khi viết xong một bài thơ và tạm bằng lòng với nó, tác giả là người có "hồi ứng" đầu tiên. Thông diễn đầu tiên đó không khách quan (tất nhiên bởi tiếp nhận văn chương làm gì có khách quan). Nhà thơ khi "nhìn lại" bài thơ có thể thậm chí bỏ qua cả "lỗi chính tả", song cái nhìn đó bao giờ cũng xuất phát từ ý thức về chỉnh thể.
Không thật chú ý đến chỉnh thể bài thơ, Phạm Tiến Duật (hay một người biên tập nào khác, cũng thế thôi) với cách thông diễn mang dấu ấn phong cách và tinh thần diễn ngôn thế hệ của mình, ngoài việc sửa lỗi chính tả và một số quy chuẩn hình thức, đã thương lượng với tác giả thay thế 3 chỗ trong văn bản: "như bùn/như đất cày"; "...ngoài khơi nhiều kẻ nhận"/ "xa xôi ngoài biển rộng"; "tiếng Việt xót xa tình"/ "tiếng Việt ân tình".
Tác giả bị yêu cầu sửa chữa miễn cưỡng, hay nể mà đồng ý sửa, lòng vẫn thầm mong khi "có điều kiện" sẽ công bố bản hợp ý mình hơn.
Khi văn bản hợp ý với tác giả đó được công bố, nó có thể làm thay đổi những thông diễn trước đây từ phía người tiếp nhận đại chúng. Nó sẽ càng trở nên đại chúng hơn nữa khi đưa vào đề thi THPT QG.
Xin cảm ơn những người ra đề đã lựa chọn văn bản gây ra một cuộc tranh luận rộng rãi để người đọc đại chúng được tiếp cận với bản viết tay của nhà thơ với những chỗ chưa bị biên tập "sửa chữa".
Có thể đọc thấy trong văn bản viết tay của nhà thơ sự nhất quán của từ "bùn" ở khổ 1 và khổ 5. Tra từ điển không thể thấu hết mọi lớp nghĩa của từ này trong văn bản, càng không thể dựa vào nghĩa của từ này ở các văn bản khác, từ ngữ trong một văn bản nghệ thuật chịu sự chi phối bởi cấu trúc nội tại của nó và thường phải vượt qua áp lực "tự động hóa" của lớp nghĩa thông thường để "tự làm mới" mình. Ở đây không phải chỉ có sự nhất quán của hai từ "bùn" không có sắc thái nào của hàm ý "hôi tanh". Trong tổng thể bài thơ "bùn" và "lụa", cũng như "óng tre ngà", "mềm mại như tơ", vừa rẻ rúng, vừa trân quý, "vừa lam lũ vừa đài các" (VNBM)... đi cùng với nhau trong thế nhấn mạnh "và... và..." hòa trong âm hưởng chung vừa xót xa, vừa thiết tha, tự hào của bài thơ. Có lẽ phong cách thơ LQV tập trung thể hiện chính ở nỗi "thao thức", "trăn trở", "chênh vênh" trong xúc cảm kép khó phân tách "và... và..." chứ không phải "thế... mà..." như nhiều nhà thơ khác.
Nỗi thiết tha, niềm tự hào về tiếng Việt trong bài thơ luôn quyện với nỗi xót xa như "dây đàn máu nhỏ" để đi đến câu kết "Tiếng Việt xót xa tình". Mạch thơ kép này lý giải vì sao có so sánh bất ngờ "như bùn và như lụa". Cũng lý giải vì sao bên cạnh những hình ảnh, âm thanh "trong trẻo", "mát lịm", trong bài thơ xuất hiện những nốt "trầm", "chênh vênh", "tủi cực", những trăn trở như câu hỏi về "ngàn đời lửa cháy", những "cát vùi sóng dập", những "tiếng lụa xé đau lòng thoi sợi trắng", những "tiếng heo may"...
Bài thơ không chỉ ngợi ca Tiếng Việt "mượt mà, tinh tế", "ân tình", mà "nghẹn ngào" những "đắng cay" quá khứ, hiện tại ("Một đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ nhận") và đau đáu nỗi lo âu ("Điều anh nói hôm nay, chiều sẽ tắt/Ai người sau nói tiếp những lời yêu?") với mong muốn "Ai ở phía bên kia cầm súng khác/ Cùng tôi trong tiếng Việt quay về", rồi ước vọng "Mỗi sớm dậy nghe bốn bề thân thiết /Người qua đường chung tiếng Việt cùng tôi". Bài thơ mang hơi thở thời đại, mà cũng nóng hổi tính thời sự với cả ngày hôm nay, nó truyền tải những suy ngẫm và cảm nhận cuộc sống của kẻ đau đời Lưu Quang Vũ đến thế hệ sau. Từ góc độ này, ai dám bảo đề thi năm nay không mang tính thời sự? Và Phạm Xuân Thạch có lẽ cũng không phải than "lúc này là lúc nào mà còn tầm chương trích cú"!
Nếu không đặt những câu thơ trong chỉnh thể nghệ thuật của cả bài thơ có lẽ sẽ không thấy điều đó.
Cũng đến lúc cần để học sinh tiếp cận với trọn vẹn một văn bản nào đó rồi mới đưa ra phán xét khi "đọc hiểu".
Cũng đến lúc thoát khỏi tư duy thẩm bình câu chữ đơn lẻ theo kiểu "thầy bói xem voi". Một câu thơ, câu văn tách ra khỏi chỉnh thể dễ dàng bị người ta "biên tập lại" bởi "hiểu sai", thậm chí "xuyên tạc". Đáng tiếc biết bao!
TIẾNG VIỆT
-LƯU QUANG VŨ-
Tiếng mẹ gọi trong hoàng hôn khói sẫm
Cánh đồng xa cò trắng rủ nhau về
Có con nghé trên lưng bùn ướt đẫm
Nghe xạc xào gió thổi giữa cau tre.
Tiếng kéo gỗ nhọc nhằn trên bãi nắng
Tiếng gọi đò sông vắng bến lau khuya
Tiếng lụa xé đau lòng thoi sợi trắng
Tiếng dập dồn nước lũ xoáy chân đê.
Tiếng cha dặn khi vun cành nhóm lửa
Khi hun thuyền, gieo mạ, lúc đưa nôi
Tiếng mưa dội ào ào trên mái cọ
Nón ai xa thăm thẳm ở bên trời.
“Ðá cheo leo trâu trèo trâu trượt...”
Ði mòn đàng dứt cỏ đợi người thương
Ðây muối mặn gừng cay lòng khế xót
Ta như chim trong tiếng Việt như rừng.
Chưa chữ viết đã vẹn tròn tiếng nói
Vầng trăng cao đêm cá lặn sao mờ
Ôi tiếng Việt như bùn và như lụa
Óng tre ngà và mềm mại như tơ.
Tiếng tha thiết, nói thường nghe như hát
Kể mọi điều bằng ríu rít âm thanh
Như gió nước không thể nào nắm bắt
Dấu huyền trầm, dấu ngã chênh vênh.
Dấu hỏi dựng suốt ngàn đời lửa cháy
Một tiếng vườn rợp bóng lá cành vươn
Nghe mát lịm ở đầu môi tiếng suối
Tiếng heo may gợi nhớ những con đường.
Một đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ nhận
Vẫn tiếng làng tiếng nước của riêng ta
Tiếng chẳng mất khi Loa thành đã mất
Nàng Mỵ Châu quỳ xuống lạy cha già.
Tiếng thao thức lòng trai ôm ngọc sáng
Dưới cát vùi sóng dập chẳng hề nguôi
Tiếng tủi cực kẻ ăn cầu ngủ quán
Thành Nguyễn Du vằng vặc nỗi thương đời.
Trái đất rộng giàu sang bao thứ tiếng
Cao quý thâm trầm rực rỡ vui tươi
Tiếng Việt rung rinh nhịp đập trái tim người
Như tiếng sáo như dây đàn máu nhỏ.
Buồm lộng sóng xô, mai về trúc nhớ
Phá cũi lồng vời vợi cánh chim bay
Tiếng nghẹn ngào như đời mẹ đắng cay
Tiếng trong trẻo như hồn dân tộc Việt.
Mỗi sớm dậy nghe bốn bề thân thiết
Người qua đường chung tiếng Việt cùng tôi
Như vị muối chung lòng biển mặn
Như dòng sông thương mến chảy muôn đời.
Ai thuở trước nói những lời thứ nhất
Còn thô sơ như mảnh đá thay rìu
Ðiều anh nói hôm nay, chiều sẽ tắt
Ai người sau nói tiếp những lời yêu?
Ai phiêu bạt nơi chân trời góc biển
Có gọi thầm tiếng Việt mỗi đêm khuya?
Ai ở phía bên kia cầm súng khác
Cùng tôi trong tiếng Việt quay về.
Ôi tiếng Việt suốt đời tôi mắc nợ
Quên nỗi mình quên áo mặc cơm ăn
Trời xanh quá môi tôi hồi hộp quá
Tiếng Việt ơi tiếng Việt xót xa tình.
