Bút Nghiên
ButNghien.com
- Xu
- 552
Văn học Nga đang trải qua những biến đổi rõ rệt trong mắt bạn đọc. Nhiều nhà văn Nga hiện đã không thể, hoặc không muốn, vào vai “kỹ sư tâm hồn”, vai nhà tiên tri dẫn đường chỉ lối, vai người tìm tòi ngọn nguồn của thế sự và “chở đạo”, chuyển tải nền tảng đạo đức của lịch sử dân tộc. Nhưng nhiều người đọc Nga, theo thói quen, vẫn chờ đón ở nền văn học những “cẩm nang” cho hành trang vào thiên niên kỷ mới. Bài viết mang tựa đề: “Văn học Nga đương đại: Hình tượng anh hùng đã tàn héo, phôi pha” được cộng tác viên Lê Đỗ Huy tổng hợp từ báo chí Nga đề cập tới vấn đề này. Dưới đây là nội dung bài viết.
Anh hào tỏ mặt
Tạo đà cho một diễn đàn theo chủ đề “Hình tượng tiêu biểu của văn học Nga hiện đại”, nhưng Olga Odisharova, sinh viên Học viện Khoa học Xã hội Hắc Hải lại chọn cách “dội gáo nước lạnh”: “Tất cả những pho anh hùng ca và văn học lãng mạn chỉ là những phóng tác về những kẻ ngụy quân tử, hoặc những bài hát ru (vào giấc ngủ của hy vọng viển vông)” - Cô phản bác kinh điển văn học Nga. Olga chỉ ra rằng người hùng của cả đời sống lẫn văn học Nga hiện nay là các “đầu sỏ chính trị (oligard), nhân viên KGB, đầu gấu, bọn “skin” (đầu trọc), và các anh hùng lao động tư bản chủ nghĩa”…
Cuộc hội thảo văn học này diễn ra trong một phòng đọc sách thiếu nhi ở Sotchi.
Nữ sinh Dasha Geralenko, sớm sắc sảo như Tamara Kraptchenko trong Tuổi 17 (của tác giả German Metveev), đưa ra nhận định về chủ nghĩa anh hùng Nga hiện đại như sau: “Thời đại này đâu phải của những anh hùng của một “Thời gian khổ” (Dikens) nữa … Những người hùng nếu có, là chính khách chơi trò “cả vú lấp miệng em” (trong không gian chính trị Liên Xô cũ), những “dê già” cầm tiền khua “trống bỏi”, những chàng trai chấp nhận lấy phụ nữ hai con để khỏi phải đăng lính đánh nhau, những cảnh sát chơi trò “công an đi bắt quân gian … bang bang”, những tiểu thư chán đời “phê” cho đã … Đó mà là chủ nghĩa anh hùng ư?
Inna Rydina cũng không đề cập hình tượng anh hùng kinh điển “giữa đường thấy việc bất bằng chẳng tha”. Cô mở rộng đề tài các antihero (phản anh hùng): Nhiều người trong họ như đà điểu vùi đầu trong cát bỏng. Để lẩn tránh các vấn đề xã hội gay gắt, họ kết bạn với tửu thần Vodka, hoặc với nàng tiên nâu … Cô lấy ví dụ bạn gái thân của mình, vừa giải quyết bế tắc bằng cách lao đầu từ trên nhà cao tầng xuống …Nữ sinh Daria Generalenko cho rằng người hùng của mỗi thiếu nữ trong thời đại này là một trang công tử đẹp giai, học giỏi, con nhà giầu. Từ các hiệu ăn sang trọng và các hộp đêm xa hoa, chàng đưa nàng về dinh bằng đi xe ngoại, chứ không xài thứ ôtô Motkovitch nội cà khổ. Để giành được nhân vật chính của tiểu thuyết tình cảm của đời mình (roman tiếng Nga vừa là tiểu thuyết, vừa là mối tình) như thế, Daria sẵn sàng tranh chấp với “các đối thủ” khác. “Vâng, thế hệ chúng tôi bất cần đạo lý (cynic)”, cô tiết lộ.
Giấy rách có giữ được lề?
Các trang nam tử góp tiếng nói thưa hơn trong các thảo luận văn học. Nam sinh Georgy Peshkov cho rằng, xưa kia cũng có những thời kỳ xã hội suy đồi, nhưng người ta vẫn giữ được nhân cách, như Petchorin trong “Một anh hùng thời đại”, chứ không như ngày nay.
Egor Logviniuk nhận định, chuyện “hoàng tử kỵ bạch mã” (прынц на белом коне - một khảo dị của Ucraina cho “Cánh buồm đỏ thắm”) nay chỉ còn là nhãn mác cho xã hội tiêu thụ. Cậu khẳng định: danh từ “anh hùng” đã mất chỗ trong tự điển, đã kém phổ cập, đã bị cuộc sống từ bỏ.
Nhưng Egor chỉ ra một người thày thuốc phẫu thuật suốt đêm không nghỉ để cứu mạng bệnh nhân, người đàn bà (bị chồng bỏ) làm một lúc nhiều nghề nuôi dạy đàn con khôn lớn, người công an thuyết phục giặc cướp trả lại mạng sống cho con tin … vẫn là những hình ảnh cần được văn học đương đại chọn làm nhân vật chính.
Iulia Shliahova, nữ sinh trường tư thục, một nhà thơ trẻ, vụt sáng lên như một ngôi sao trong đêm với ý kiến sau: “Tôi không cần những trang công tử phóng Mercedes. Theo tôi, người anh hùng phải là người đáng yêu, đáng quý, đáng trọng. Ngay cả khi không được thiên hạ đánh giá cao, người ấy vẫn là thần tượng của đời tôi”.
Tania Ukolova, vừa tốt nghiệp khoa Triết, cho rằng những ai theo đuổi lao động nghệ thuật giàu tính sáng tạo trong thời đại “rôbốt” hiện nay vẫn xứng đáng là những anh hùng.
Những ý kiến của diễn đàn cho rằng, sống chân thành và trọng danh dự hiện nay là “lập dị”, là “ngố”, rằng ngày nay người với người như sói, muốn tiến lên chỉ còn cách “đạp lên đầu nhau” … đã bị Djamilia Gorbatchenko phản bác.
Cô cho rằng, trong xã hội đơn hướng unidirectional - chỉ theo một định hướng: đồng tiền) hiện tại, những cử chỉ vô tư, không vụ lợi, lối sống trung thực, đức độ, chính là biểu hiện của chủ nghĩa anh hùng.
Djamilia đưa ra hai ví dụ về thày giáo và thày thuốc làm trụ cho luận điểm của mình. Một là bà giáo dạy toán của lớp cô. Đã 70 tuổi nhưng vẫn được trường giữ lại giảng dạy, bà kiên trì “đào tạo những con người, chứ không nhất thiết phải là những nhà toán học”. Sống với đồng lương giáo viên ít ỏi, nhưng bà vẫn trung thành với trường phái sư phạm Xô Viết … Thứ hai, trái với ý kiến chung là các bác sĩ hiện nay thường cố tình đưa ra những chẩn đoán “xấu” để moi tiền của bệnh nhân, nữ bác sĩ ở bệnh viện khu phố của Djamilia luôn nghiêm trang nhưng giàu lòng trắc ẩn, tận tụy, có tay nghề cao … Đành rằng, đồng tiền là quan trọng, nhưng nó không mua được sự ân cần, vị tha. Trái lại, nếu chạy theo nó thì dễ đánh mất lương tâm nghề nghiệp, sống bất chấp luật lệ và đạo lý …
Djamilia nghĩ rằng thời thế không tạo anh hùng. Nếu bạn là người có đức thì hoàn cảnh ngặt nghèo sẽ càng thúc đẩy những giải pháp đúng đắn, “cái khó ló cái khôn”. Những người có tài, có đức thường cuốn hút lẫn nhau, và ở hiền vẫn gặp lành.
Dưới mắt nữ thi sĩ trẻ Iulia Shliahova không có hình tượng anh hùng chung cho mọi người, chỉ có thần tượng (ideal) cho từng người. Iulia cho rằng, hiện nay, khác với các thời đại khác, không còn những anh hùng (trong trang sách và trên trường đời) mà mọi người sẵn sàng đi theo, bất chấp hy sinh gian khổ. Thần tượng này có thể không có sẵn, cần phải tìm tòi, và có người tới cuối đời vẫn không tìm được.
Nhưng, đa số các ý kiến của diễn đàn vẫn thiên về tâm lý “chụp giựt”, “phò thịnh” bằng mọi giá. Quan trọng là thành đạt (về danh vọng, tiền bạc), còn thành đạt bằng cách nào là không quan trọng.
Đốt đuốc Danko đi tìm người anh hùng
Có thể thấy, văn học Nga trước nay chỉ trình làng một số dạng (type) nhân vật anh hùng. Xin đề cử:
Thứ nhất là những anh hùng thách thức thực tại bằng sự tồn vong của chính mình, (kiểu như Heracles, Prométhée), như Pavel Korchagin; anh hùng nổi loạn (kiểu Từ Hải,Tôn Ngộ Không), như Pugatchov (trong "Con gái viên đại uý"). Hình tượng anh hùng này có độ lặp cao trong văn học Liên Xô và cận Xô viết. Khá phổ biến trong thời đại khởi nghĩa đồng loạt và bão táp cách mạng, tiến lên “kỷ nguyên mới của xã hội loại người”. Người đọc say mê những thần tượng này. Văn học đã thôi thúc người đọc muốn hành động như họ, muốn giống họ.
Thứ hai là người anh hùng lưu lạc, những “hiệp sĩ bị ruồng bỏ”, kể cả típ Don Quixote, như Pechorin. Khá phổ biến trong thời kỳ suy thoái. Người đọc cảm thông, nhưng không muốn giống họ.
Thứ ba, người anh hùng mà “cái chết hoá thành bất tử”, tìm kiếm không ngừng ý nghĩa của cuộc sống như Adrey Volkonsky trong “Chiến tranh và hoà bình”, chàng Danko tim cháy thành ngọn đuốc của Gorky … Người đọc bị lôi cuốn bởi họ như theo vì sao dẫn đường.
Anh hùng phạm tội - dằn vặt, như Raskonikov ("Tội ác và hình phạt"), Nehliudov ("Phục sinh"); (nữ) anh hùng cùng quẫn - chung tình: Anna Karenina, Maslova (Phục sinh)… Buộc người đọc tham gia vào quá trình tư duy, và khởi xướng những suy ngẫm về lỗi lầm trong quá khứ.
Sẽ có rất nhiều cách phân loại, và đều chỉ là áng chừng. Vì người Nga thường có tính cách phức tạp, thường hành động không thể dự đoán. Tâm hồn Nga mẫn cảm mà quyết liệt, khoáng đạt mà bí ẩn. Nhưng nét chung của văn học kinh điển Nga vẫn là anh hùng ca theo khuôn mẫu, hồi kết thường là lúc nhân vật anh hùng chết, hay ít nhất cũng hy sinh như vật tế (sacrifice/жертва) thần tình yêu, như Katia Maslova trong Phục sinh, Sonia Marmeladova ("Tội ác và hình phạt").
Thời Xô viết, việc xây dựng nhân vật trung tâm của tác phẩm được ví như việc tạo khuôn đúc các sản phẩm từ thép. Sự thật theo hiện thực xã hội chủ nghĩa không hẳn đã là kinh nghiệm của nhà văn, mà là những gì lãnh đạo coi là điển hình, là xứng đáng để miêu tả. Do đó nhân vật chính phải chính, tức là tích cực. Đó là người mẫu mực (ideal, như chữ Iulia Shliahova đã dùng ở trên), suốt đời tranh đấu cho lý tưởng, có sứ mạng làm gương cho toàn xã hội XHCN, luôn cầu tiến, có tâm hồn không vẩn đục bởi hồ nghi.
Ngày nay, khi chấp nhận cách chia văn học thành fiction (tác phẩm hư cấu) và non – fiction (không hư cấu), người đọc Nga dường như muốn tìm kiếm các nhân vật sống, cho dù đấy là phản anh hùng (anti – hero). Thậm chí, nhiều nhà hoạt động truyền thông còn cho rằng sự phân biệt nhân vật thành hai tuyến chính diện - phản diện chỉ là vô vị. Điều này gợi lại cách định nghĩa của phương Tây: nhân vật phản diện chỉ thuộc thể loại fiction.
Cách mạng nhung đã sinh ra những nhân cách … xám
Theo Rostova E.G (chủ biên đại từ điển “Russia”), trong bài viết "Phải chăng văn học Nga thôi không sản sinh những anh hùng?", “Nga có nền văn hoá dựa vào văn học (литературоцентрична), có nghĩa là trung tâm của văn hoá Nga là tác phẩm văn học hư cấu (художественная литература/fiction). Thể loại và người anh hùng trong văn học đối với người Nga quan trọng hơn thể loại và nhân vật của các loại hình nghệ thuật khác”.
Nhưng theo nhà văn Lev Vishnia ( ), cách mạng nhung đã “triệt sản” cái khả năng văn học sản sinh ra nhân vật anh hùng nổi loạn, vì nó không cần đến họ. Nó (cách mạng nhung) “chỉ sinh ra những nhân cách xám xịt, tầm thường”, bất cần quá khứ, và lịch sử với họ là thứ đồ bỏ (хлам) … Họ sống cuộc sống trước mắt, chỉ “sống cho hôm nay”.
Đó là vì trước “Thời gian khổ” này, đã là một “Thời gian khổ” khác - thời kỳ ảo vọng, thời trì trệ. Nay người ta muốn tin vào những nhân vật có thực, không muốn tin vào nhân vật giả tưởng. Nhân vật của đời thực (истинный), dù có xấu thì vẫn “được điểm”, vì “hắn” chân thành (искренний). Sự lương thiện và đúng đắn tuyệt đối của nhân vật chính diện trở nên không đáng tin trong của một xã hội tù đọng, hủ bại. Trong quá trình tìm kiếm vô thức những gì là tự nhiên, là chấp nhận được với thế giới quan của họ, người đọc giũ bỏ các hình tượng họ cho là giả tạo Vì thế “người ta tin vào Bulgakov, Nabokov, Voinovitch, chứ không tin vào các đối thủ của họ, có sách in hàng triệu bản”.
Hình mẫu hiện nay là kẻ thành đạt. Cho dù người đó có vô luân, thì vẫn hấp dẫn được người đọc, bởi vì hắn ĐANG SỐNG. Người đọc, người xem muốn nhìn thấy người của đời thực, đó là nguyên nhân vì sao một số phim nhiều kỳ được ưa chuộng, cũng là nguyên nhân “thành công” của “sách ngoài luồng”, “phim con heo” (чернухa). Người ta đã mệt mỏi với những xác chết biết đi của văn học cận hiện đại, và muốn nhìn thấy CUỘC SỐNG.
Đó cũng là lý do thành đạt của nhà văn “trung uý” đời mới, nhưng đã trạc ngũ tuần V. Pelevin, với các nhân vật chính luôn sống thấp thỏm, mà vô cảm chưa từng thấy.
Vì sao hiện nay trong các trang sách đầy rẫy những vụ tự tử, những kẻ tâm thần, những cái chết vô nghĩa, rồ dại, còn nội dung thì nhảm nhí? Đó là do mất lòng tin vào đồng loại, tệ hơn nữa, mất lòng tin vào công lý.
Ngày càng có nhiều người tin vào quỷ Satan ư? Vì truyền thông đang cung cấp cách hiểu (толкование) như vậy về thế giới.
Theo Vishnia, chí anh hùng “vô chính phủ” (nihilist) vẫn bàng bạc khắp nơi trên mảnh đất văn chương Nga thời hiện đại … Vậy là các “đầu trọc” hiện nay, đã được “thụ thai” bằng cách khác, không phải từ văn học truyền thống. Một khi “đầu trọc” đã thành văn hoá nhóm (sub – culture), đã được xem là “thần tượng” của giới trẻ Nga, và các đầu trọc Nga không rời thứ “văn hoá” này cả khi đã quá tuổi đầu xanh, thì chắc không quá lời khi nói người anh hùng của văn học Nga đương đại gồm cả những tay ‘đầu trọc”.
Cũng có thể vì thế mà các Tchitchikov tân thời (chữ dùng của Rostova E.G) hiện đang phát tài nhờ muôn vàn áp phe “những linh hồn chết” trên khắp nơi nơi, đã được sinh viên Olga Odisharova “vinh danh” ở đầu diễn đàn.
Theo lối mòn, người dân Nga vẫn đang gõ cửa làng văn để tìm “thầy đời”. Nhưng Olga Odisharova khẳng định rằng, với giới 8X, 9X … các thiên hùng ca và tiểu thuyết lãng mạn không còn hấp dẫn.
Anh hào tỏ mặt
Tạo đà cho một diễn đàn theo chủ đề “Hình tượng tiêu biểu của văn học Nga hiện đại”, nhưng Olga Odisharova, sinh viên Học viện Khoa học Xã hội Hắc Hải lại chọn cách “dội gáo nước lạnh”: “Tất cả những pho anh hùng ca và văn học lãng mạn chỉ là những phóng tác về những kẻ ngụy quân tử, hoặc những bài hát ru (vào giấc ngủ của hy vọng viển vông)” - Cô phản bác kinh điển văn học Nga. Olga chỉ ra rằng người hùng của cả đời sống lẫn văn học Nga hiện nay là các “đầu sỏ chính trị (oligard), nhân viên KGB, đầu gấu, bọn “skin” (đầu trọc), và các anh hùng lao động tư bản chủ nghĩa”…
Cuộc hội thảo văn học này diễn ra trong một phòng đọc sách thiếu nhi ở Sotchi.
Nữ sinh Dasha Geralenko, sớm sắc sảo như Tamara Kraptchenko trong Tuổi 17 (của tác giả German Metveev), đưa ra nhận định về chủ nghĩa anh hùng Nga hiện đại như sau: “Thời đại này đâu phải của những anh hùng của một “Thời gian khổ” (Dikens) nữa … Những người hùng nếu có, là chính khách chơi trò “cả vú lấp miệng em” (trong không gian chính trị Liên Xô cũ), những “dê già” cầm tiền khua “trống bỏi”, những chàng trai chấp nhận lấy phụ nữ hai con để khỏi phải đăng lính đánh nhau, những cảnh sát chơi trò “công an đi bắt quân gian … bang bang”, những tiểu thư chán đời “phê” cho đã … Đó mà là chủ nghĩa anh hùng ư?
Inna Rydina cũng không đề cập hình tượng anh hùng kinh điển “giữa đường thấy việc bất bằng chẳng tha”. Cô mở rộng đề tài các antihero (phản anh hùng): Nhiều người trong họ như đà điểu vùi đầu trong cát bỏng. Để lẩn tránh các vấn đề xã hội gay gắt, họ kết bạn với tửu thần Vodka, hoặc với nàng tiên nâu … Cô lấy ví dụ bạn gái thân của mình, vừa giải quyết bế tắc bằng cách lao đầu từ trên nhà cao tầng xuống …Nữ sinh Daria Generalenko cho rằng người hùng của mỗi thiếu nữ trong thời đại này là một trang công tử đẹp giai, học giỏi, con nhà giầu. Từ các hiệu ăn sang trọng và các hộp đêm xa hoa, chàng đưa nàng về dinh bằng đi xe ngoại, chứ không xài thứ ôtô Motkovitch nội cà khổ. Để giành được nhân vật chính của tiểu thuyết tình cảm của đời mình (roman tiếng Nga vừa là tiểu thuyết, vừa là mối tình) như thế, Daria sẵn sàng tranh chấp với “các đối thủ” khác. “Vâng, thế hệ chúng tôi bất cần đạo lý (cynic)”, cô tiết lộ.
Giấy rách có giữ được lề?
Các trang nam tử góp tiếng nói thưa hơn trong các thảo luận văn học. Nam sinh Georgy Peshkov cho rằng, xưa kia cũng có những thời kỳ xã hội suy đồi, nhưng người ta vẫn giữ được nhân cách, như Petchorin trong “Một anh hùng thời đại”, chứ không như ngày nay.
Egor Logviniuk nhận định, chuyện “hoàng tử kỵ bạch mã” (прынц на белом коне - một khảo dị của Ucraina cho “Cánh buồm đỏ thắm”) nay chỉ còn là nhãn mác cho xã hội tiêu thụ. Cậu khẳng định: danh từ “anh hùng” đã mất chỗ trong tự điển, đã kém phổ cập, đã bị cuộc sống từ bỏ.
Nhưng Egor chỉ ra một người thày thuốc phẫu thuật suốt đêm không nghỉ để cứu mạng bệnh nhân, người đàn bà (bị chồng bỏ) làm một lúc nhiều nghề nuôi dạy đàn con khôn lớn, người công an thuyết phục giặc cướp trả lại mạng sống cho con tin … vẫn là những hình ảnh cần được văn học đương đại chọn làm nhân vật chính.
Iulia Shliahova, nữ sinh trường tư thục, một nhà thơ trẻ, vụt sáng lên như một ngôi sao trong đêm với ý kiến sau: “Tôi không cần những trang công tử phóng Mercedes. Theo tôi, người anh hùng phải là người đáng yêu, đáng quý, đáng trọng. Ngay cả khi không được thiên hạ đánh giá cao, người ấy vẫn là thần tượng của đời tôi”.
Tania Ukolova, vừa tốt nghiệp khoa Triết, cho rằng những ai theo đuổi lao động nghệ thuật giàu tính sáng tạo trong thời đại “rôbốt” hiện nay vẫn xứng đáng là những anh hùng.
Những ý kiến của diễn đàn cho rằng, sống chân thành và trọng danh dự hiện nay là “lập dị”, là “ngố”, rằng ngày nay người với người như sói, muốn tiến lên chỉ còn cách “đạp lên đầu nhau” … đã bị Djamilia Gorbatchenko phản bác.
Cô cho rằng, trong xã hội đơn hướng unidirectional - chỉ theo một định hướng: đồng tiền) hiện tại, những cử chỉ vô tư, không vụ lợi, lối sống trung thực, đức độ, chính là biểu hiện của chủ nghĩa anh hùng.
Djamilia đưa ra hai ví dụ về thày giáo và thày thuốc làm trụ cho luận điểm của mình. Một là bà giáo dạy toán của lớp cô. Đã 70 tuổi nhưng vẫn được trường giữ lại giảng dạy, bà kiên trì “đào tạo những con người, chứ không nhất thiết phải là những nhà toán học”. Sống với đồng lương giáo viên ít ỏi, nhưng bà vẫn trung thành với trường phái sư phạm Xô Viết … Thứ hai, trái với ý kiến chung là các bác sĩ hiện nay thường cố tình đưa ra những chẩn đoán “xấu” để moi tiền của bệnh nhân, nữ bác sĩ ở bệnh viện khu phố của Djamilia luôn nghiêm trang nhưng giàu lòng trắc ẩn, tận tụy, có tay nghề cao … Đành rằng, đồng tiền là quan trọng, nhưng nó không mua được sự ân cần, vị tha. Trái lại, nếu chạy theo nó thì dễ đánh mất lương tâm nghề nghiệp, sống bất chấp luật lệ và đạo lý …
Djamilia nghĩ rằng thời thế không tạo anh hùng. Nếu bạn là người có đức thì hoàn cảnh ngặt nghèo sẽ càng thúc đẩy những giải pháp đúng đắn, “cái khó ló cái khôn”. Những người có tài, có đức thường cuốn hút lẫn nhau, và ở hiền vẫn gặp lành.
Dưới mắt nữ thi sĩ trẻ Iulia Shliahova không có hình tượng anh hùng chung cho mọi người, chỉ có thần tượng (ideal) cho từng người. Iulia cho rằng, hiện nay, khác với các thời đại khác, không còn những anh hùng (trong trang sách và trên trường đời) mà mọi người sẵn sàng đi theo, bất chấp hy sinh gian khổ. Thần tượng này có thể không có sẵn, cần phải tìm tòi, và có người tới cuối đời vẫn không tìm được.
Nhưng, đa số các ý kiến của diễn đàn vẫn thiên về tâm lý “chụp giựt”, “phò thịnh” bằng mọi giá. Quan trọng là thành đạt (về danh vọng, tiền bạc), còn thành đạt bằng cách nào là không quan trọng.
Đốt đuốc Danko đi tìm người anh hùng
Có thể thấy, văn học Nga trước nay chỉ trình làng một số dạng (type) nhân vật anh hùng. Xin đề cử:
Thứ nhất là những anh hùng thách thức thực tại bằng sự tồn vong của chính mình, (kiểu như Heracles, Prométhée), như Pavel Korchagin; anh hùng nổi loạn (kiểu Từ Hải,Tôn Ngộ Không), như Pugatchov (trong "Con gái viên đại uý"). Hình tượng anh hùng này có độ lặp cao trong văn học Liên Xô và cận Xô viết. Khá phổ biến trong thời đại khởi nghĩa đồng loạt và bão táp cách mạng, tiến lên “kỷ nguyên mới của xã hội loại người”. Người đọc say mê những thần tượng này. Văn học đã thôi thúc người đọc muốn hành động như họ, muốn giống họ.
Thứ hai là người anh hùng lưu lạc, những “hiệp sĩ bị ruồng bỏ”, kể cả típ Don Quixote, như Pechorin. Khá phổ biến trong thời kỳ suy thoái. Người đọc cảm thông, nhưng không muốn giống họ.
Thứ ba, người anh hùng mà “cái chết hoá thành bất tử”, tìm kiếm không ngừng ý nghĩa của cuộc sống như Adrey Volkonsky trong “Chiến tranh và hoà bình”, chàng Danko tim cháy thành ngọn đuốc của Gorky … Người đọc bị lôi cuốn bởi họ như theo vì sao dẫn đường.
Anh hùng phạm tội - dằn vặt, như Raskonikov ("Tội ác và hình phạt"), Nehliudov ("Phục sinh"); (nữ) anh hùng cùng quẫn - chung tình: Anna Karenina, Maslova (Phục sinh)… Buộc người đọc tham gia vào quá trình tư duy, và khởi xướng những suy ngẫm về lỗi lầm trong quá khứ.
Sẽ có rất nhiều cách phân loại, và đều chỉ là áng chừng. Vì người Nga thường có tính cách phức tạp, thường hành động không thể dự đoán. Tâm hồn Nga mẫn cảm mà quyết liệt, khoáng đạt mà bí ẩn. Nhưng nét chung của văn học kinh điển Nga vẫn là anh hùng ca theo khuôn mẫu, hồi kết thường là lúc nhân vật anh hùng chết, hay ít nhất cũng hy sinh như vật tế (sacrifice/жертва) thần tình yêu, như Katia Maslova trong Phục sinh, Sonia Marmeladova ("Tội ác và hình phạt").
Thời Xô viết, việc xây dựng nhân vật trung tâm của tác phẩm được ví như việc tạo khuôn đúc các sản phẩm từ thép. Sự thật theo hiện thực xã hội chủ nghĩa không hẳn đã là kinh nghiệm của nhà văn, mà là những gì lãnh đạo coi là điển hình, là xứng đáng để miêu tả. Do đó nhân vật chính phải chính, tức là tích cực. Đó là người mẫu mực (ideal, như chữ Iulia Shliahova đã dùng ở trên), suốt đời tranh đấu cho lý tưởng, có sứ mạng làm gương cho toàn xã hội XHCN, luôn cầu tiến, có tâm hồn không vẩn đục bởi hồ nghi.
Ngày nay, khi chấp nhận cách chia văn học thành fiction (tác phẩm hư cấu) và non – fiction (không hư cấu), người đọc Nga dường như muốn tìm kiếm các nhân vật sống, cho dù đấy là phản anh hùng (anti – hero). Thậm chí, nhiều nhà hoạt động truyền thông còn cho rằng sự phân biệt nhân vật thành hai tuyến chính diện - phản diện chỉ là vô vị. Điều này gợi lại cách định nghĩa của phương Tây: nhân vật phản diện chỉ thuộc thể loại fiction.
Cách mạng nhung đã sinh ra những nhân cách … xám
Theo Rostova E.G (chủ biên đại từ điển “Russia”), trong bài viết "Phải chăng văn học Nga thôi không sản sinh những anh hùng?", “Nga có nền văn hoá dựa vào văn học (литературоцентрична), có nghĩa là trung tâm của văn hoá Nga là tác phẩm văn học hư cấu (художественная литература/fiction). Thể loại và người anh hùng trong văn học đối với người Nga quan trọng hơn thể loại và nhân vật của các loại hình nghệ thuật khác”.
Nhưng theo nhà văn Lev Vishnia ( ), cách mạng nhung đã “triệt sản” cái khả năng văn học sản sinh ra nhân vật anh hùng nổi loạn, vì nó không cần đến họ. Nó (cách mạng nhung) “chỉ sinh ra những nhân cách xám xịt, tầm thường”, bất cần quá khứ, và lịch sử với họ là thứ đồ bỏ (хлам) … Họ sống cuộc sống trước mắt, chỉ “sống cho hôm nay”.
Đó là vì trước “Thời gian khổ” này, đã là một “Thời gian khổ” khác - thời kỳ ảo vọng, thời trì trệ. Nay người ta muốn tin vào những nhân vật có thực, không muốn tin vào nhân vật giả tưởng. Nhân vật của đời thực (истинный), dù có xấu thì vẫn “được điểm”, vì “hắn” chân thành (искренний). Sự lương thiện và đúng đắn tuyệt đối của nhân vật chính diện trở nên không đáng tin trong của một xã hội tù đọng, hủ bại. Trong quá trình tìm kiếm vô thức những gì là tự nhiên, là chấp nhận được với thế giới quan của họ, người đọc giũ bỏ các hình tượng họ cho là giả tạo Vì thế “người ta tin vào Bulgakov, Nabokov, Voinovitch, chứ không tin vào các đối thủ của họ, có sách in hàng triệu bản”.
Hình mẫu hiện nay là kẻ thành đạt. Cho dù người đó có vô luân, thì vẫn hấp dẫn được người đọc, bởi vì hắn ĐANG SỐNG. Người đọc, người xem muốn nhìn thấy người của đời thực, đó là nguyên nhân vì sao một số phim nhiều kỳ được ưa chuộng, cũng là nguyên nhân “thành công” của “sách ngoài luồng”, “phim con heo” (чернухa). Người ta đã mệt mỏi với những xác chết biết đi của văn học cận hiện đại, và muốn nhìn thấy CUỘC SỐNG.
Đó cũng là lý do thành đạt của nhà văn “trung uý” đời mới, nhưng đã trạc ngũ tuần V. Pelevin, với các nhân vật chính luôn sống thấp thỏm, mà vô cảm chưa từng thấy.
Vì sao hiện nay trong các trang sách đầy rẫy những vụ tự tử, những kẻ tâm thần, những cái chết vô nghĩa, rồ dại, còn nội dung thì nhảm nhí? Đó là do mất lòng tin vào đồng loại, tệ hơn nữa, mất lòng tin vào công lý.
Ngày càng có nhiều người tin vào quỷ Satan ư? Vì truyền thông đang cung cấp cách hiểu (толкование) như vậy về thế giới.
Theo Vishnia, chí anh hùng “vô chính phủ” (nihilist) vẫn bàng bạc khắp nơi trên mảnh đất văn chương Nga thời hiện đại … Vậy là các “đầu trọc” hiện nay, đã được “thụ thai” bằng cách khác, không phải từ văn học truyền thống. Một khi “đầu trọc” đã thành văn hoá nhóm (sub – culture), đã được xem là “thần tượng” của giới trẻ Nga, và các đầu trọc Nga không rời thứ “văn hoá” này cả khi đã quá tuổi đầu xanh, thì chắc không quá lời khi nói người anh hùng của văn học Nga đương đại gồm cả những tay ‘đầu trọc”.
Cũng có thể vì thế mà các Tchitchikov tân thời (chữ dùng của Rostova E.G) hiện đang phát tài nhờ muôn vàn áp phe “những linh hồn chết” trên khắp nơi nơi, đã được sinh viên Olga Odisharova “vinh danh” ở đầu diễn đàn.
Theo lối mòn, người dân Nga vẫn đang gõ cửa làng văn để tìm “thầy đời”. Nhưng Olga Odisharova khẳng định rằng, với giới 8X, 9X … các thiên hùng ca và tiểu thuyết lãng mạn không còn hấp dẫn.
Lê Đỗ Huy (Tổng hợp)
Nguồn: VNN
Nguồn: VNN
