Bút Nghiên
ButNghien.com
- Xu
- 552
Tài liệu sưu tầm tham khảo:
Về loại thể tác phẩm văn chương người ta có nhiều cách phân chia khác nhau. Sách Lí luận văn học của nhóm tác giả Trần Ðình Sử, Phương Lựu, Nguyễn Xuân Nam (Nxb Giáo dục 1987, tập II) phân chia tác phẩm văn học ra làm các loại: tác phẩm trữ tình, tác phẩm tự sự, kịch bản văn học, tác phẩm kí văn học, tác phẩm chính luận, các thể thơ văn cổ. Trong sách Văn 11 (tập II, Nxb Giáo dục 1991, bộ sách của trường Ðại học Sư phạm Hà Nội) Trần Ðình Sử chia ba loại tự sự, trữ tình, kịch. Nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà trong các sách Văn 10,11 (tập II, Nxb Giáo dục 1990, 1991, bộ sách của Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học TP Hồ Chí Minh) phân chia ra các thể loại: truyện, thơ, kịch. Cho dù tên gọi khác nhau nhưng các nhà nghiên cứu vẫn thống nhất trong việc xác định những đặc điểm của mỗi thể loại. Với người sáng tác, thể loại thể hiện một giới hạn tiếp xúc với đời sống, một cách tiếp cận, một góc nhìn, một trường quan sát, một quan niệm đối với đời sống, đồng thời cũng là một nguyên tắc xây dựng thế giới nghệ thuật (Lí luận văn học, sách đã dẫn, trang 164). Với người nghiên cứu và giảng dạy văn học, đặc điểm riêng của mỗi thể loại quy định cách cảm thụ, cách phân tích, cách dạy khác nhau. Phương hướng dạy các loại bài học sau đây dựa vào cách phân loại của nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà.
1. Dạy tác phẩm Tự sự :
A. Ðặc điểm loại thể:
- Truyện khác thơ ở những điểm nào?
Trong loại thể tự sự có hai loại tác phẩm: truyện ngắn và tiểu thuyết. Mặc dù có những điểm khác biệt nhưng truyện ngắn và tiểu thuyết có rất nhiều điểm chung. Những điểm chung đó là:
a. Nếu tác phẩm trữ tình phản ánh hiện thực trong sự cảm nhận chủ quan thì tác phẩm tự sự tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan. Nó phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống trong không gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời con người. Trong tác phẩm tự sự tư tưởng, tình cảm của nhà văn được thể hiện gián tiếp thông qua các chi tiết, sự kiện, cách miêu tả chi tiết, sự kiện.
b. Nói đến truyện là nói đến nhân vật. Nhân vật là yếu tố trung tâm của tác phẩm. Hệ thống nhân vật đặc biệt là các nhân vật chính được khắc họa đầy đủ từ hành động, tâm lí, ngoại hình, ngôn ngữ của nhân vật, xung đột giữa các nhân vật, qua đó tính cách nhân vật được bộc lộ. Nhà văn tạo ra nhân vật nhằm hai mục đích: phản ánh những con người trong xã hội đồng thời qua đó bày tỏ thái độ và nhận thức của mình đối với đời sống. Ngoài ra còn những chi tiết gắn liền với đời sống các nhân vật: ngoại cảnh, phong tục, lịch sử, văn hóa...
c. Hoạt động và mối quan hệ xã hội của các nhân vật thường chứa đựng các tình huống, sự kiện và xung đột, những yếu tố này làm nên cốt truyện. Nhờ cốt truyện mà người ta có thể kể lại được tác phẩm. Cốt truyện có thể chứa nhiều tình tiết hay một tình tiết. Mỗi tình tiết là một sự việc, một biến cố, thường diễn ra như một quá trình, có mở đầu, cao trào và có kết thúc, giải quyết mâu thuẫn.
d. Do phản ánh hiện thực trong tính khách quan nên trong tác phẩm tự sự còn có một nhân tố thứ ba: người trần thuật hay còn gọi là người kể chuyện. Hình tượng người trần thuật được hiện diện trong hai loại: đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất hoặc ngôi thứ ba. Ở loại thứ nhất, người kể chuyện là một trong những nhân vật tham gia vào các sự kiện trong tác phẩm với đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất tôi. Loại thứ hai, phổ biến hơn, người kể chuyện kể lại câu chuyện như là một người ngoài cuộc, không tham gia vào diễn biến câu chuyện và gọi nhân vật của mình bằng đại từ nhân xưng ngôi thứ ba: họ, anh, nàng, hắn, thị... Mỗi nhà văn có cách kể chuyện và giọng điệu kể chuyện riêng, có thể là giọng kể bình tĩnh, khách quan hoặc giọng kể thể hiện rõ cảm xúc, tác giả trực tiếp bình luận sự kiện, nhân vật. Cần lưu ý là ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn ngữ nhân vật có sự hòa quyện chặt chẽ, do vậy giọng điệu trong tác phẩm tự sự là giọng điệu đa thanh.
- Sự hấp dẫn của một tác phẩm tự sự không chỉ ở các chi tiết, sự kiện mà còn ở cách kể chuyện của nhà văn, cách lí giải, cách nhìn của nhà văn với các sự kiện đó. So sánh Truyện Kiều của Nguyễn Du và Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân ta thấy: Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều dựa trên tác phẩm của Thanh Tâm Tài Nhân nhưng giá trị của Kim Vân Kiều truyện chỉ là giá trị của câu chuyện về một cặp tài tử - giai nhân. Cũng dựa trên những sự kiện cơ bản của Kim Vân Kiều truyện nhưng Nguyễn Du có cách lí giải, khai thác, cách kể khác, cách nhìn khác với Thanh Tâm Tài Nhân về các sự kiện, chi tiết đó. Vì thế Truyện Kiều không theo motif tài tử - giai nhân mà nêu lên những vấn đề có ý nghĩa xã hội, nhân sinh to lớn: số phận của những người phụ nữ tài hoa bạc mệnh trong xã hội, sức mạnh của đồng tiền, ước mơ công lí...
- Những đặc điểm trên của thể loại truyện có chi phối cách dạy truyện hay không? Dạy truyện khác thơ ở những điểm nào?
B. Phương hướng giảng dạy:
Dựa trên những đặc điểm thể loại, khi dạy một tác phẩm truyện, giáo viên cần chú ý những điểm sau :
a/ Phân tích kết cấu tác phẩm :
- Việc phân tích kết cấu hay còn gọi là bố cục của tác phẩm không phải chỉ là chia tác phẩm hay trích đoạn tác phẩm ra làm mấy đoạn và nêu ý chính của mỗi đoạn. Kết cấu của tác phẩm bao gồm các yếu tố sau: sự sắp xếp, phân bố các chương đoạn (bố cục), tổ chức hệ thống tính cách, tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật, trình bày bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện...Thực chất của việc phân tích kết cấu tác phẩm là phải giúp học sinh nắm được sự sắp xếp, tổ chức các sự kiện và sự vận động của các sự kiện, trong tác phẩm và ý nghĩa của sự sắp xếp đó.
- Bước đầu tiên, đơn giản nhất của việc phân tích kết cấu là giúp học sinh xác định tác phẩm gồm mấy đoạn, ý chính của các đoạn. Với các tác phẩm có cốt truyện phức tạp, nhiều sự kiện, nhân vật, việc xác định bố cục của tác phẩm nên được tiến hành trước khi đi vào phân tích từng đoạn để giúp học sinh có cái nhìn tổng thể với tác phẩm.
- Có thể giúp học sinh phân tích kết cấu tác phẩm bằng cách: cho học sinh lập sơ đồ miêu tả lại trình tự câu chuyện, chú ý đến mối quan hệ nhân quả giữa các sự kiện, lí giải ý nghĩa của các sự kiện đó. Với những tác phẩm có nhiều tình tiết phức tạp, giáo viên có thể cung cấp bảng trộn lẫn các sự kiện (bảng 2, bài 2) sau đó yêu cầu học sinh sắp xếp lại câu chuyện theo đúng trình tự.
Ví dụ: Việc phân tích kết cấu tác phẩm Ðôi mắt của Nam Cao có thể được tiến hành như sau:
* Cho học sinh hoạt động theo nhóm, mỗi nhóm xác định tác phẩm gồm mấy đoạn, ý chính của các đoạn.
* Trả lời câu hỏi : Câu chuyện được mở đầu và kết thúc bằng hình ảnh nào? Cách mở đầu và kết thúc như vậy góp phần thể hiện tư tưởng chủ đề gì của tác phẩm.
- Nắm vững kết cấu là tiền đề cho việc phân tích nhân vật vì tính cách nhân vật được thể hiện và phát triển qua sự vận động của các sự kiện trong tác phẩm.
Ví dụ: Khi phân tích nhân vật Chí Phèo, ta thấy tích cách Chí Phèo được hình thành và biến đổi qua ba giai đoạn sau :
+ Chí Phèo khi còn trẻ.
+ Chí Phèo khi ở tù về.
+ Chí Phèo khi gặp Thị Nở.
Giáo viên nên hướng dẫn học sinh phân tích theo từng đoạn dựa trên kết cấu của tác phẩm. Tùy theo từng tác phẩm, việc phân tích có thể tiến hành theo lối cắt ngang (phân tích theo từng đoạn) hoặc xẻ dọc (phân tích theo tuyến nhân vật) nhưng dù là phân tích theo tuyến nhân vật thì ta vẫn phải kết hợp phân tích theo từng đoạn. Tác phẩm được phân tích theo mấy đoạn hoặc mấy tuyến nhân vật là tùy theo cấu trúc của từng tác phẩm.
Ví dụ: Với trích đoạn Vợü chồng A Phủ, giáo viên nên kết hợp phân tích theo 2 tuyến A Phủ và Mỵ qua từng giai đoạn trong cuộc đời nhân vật:
1. Mỵ:
a. Trước khi làm dâu nhà thống lí Pá Tra.
b. Làm dâu.
c. Gặp gỡ A Phủ.
2. A Phủ:
a. Trước khi đánh A Sử.
b. Làm đầy tớ cho nhà thống lí.
- Với những trích đoạn tiểu thuyết nhất thiết giáo viên phải tóm tắt nội dung tác phẩm trước khi tiến hành phân tích để giúp học sinh hình dung được trích đoạn sẽ học nằm trong phần nào của tác phẩm, câu chuyện sẽ tiếp tục như thế nào.
b/ Phân tích nhân vật:
- Sự vận động của các chi tiết, sự kiện gắn liền với sự vận động của các nhân vật, do đó, phân tích nhân vật phải kết hợp với phân tích các sự kiện vì sự kiện, tình tiết là môi trường, mảnh đất cho nhân vật hoạt động và bộc lộ tính cách. M. Gorki định nghĩa tình tiết là những liên hệ, những mâu thuẫn, những thiện cảm và ác cảm, nói chung là những mối quan hệ qua lại của con người, là lịch sử và tổ chức của tính cách này hay tính cách khác. Do vậy, giáo viên cần hướng dẫn học sinh phân tích tính cách nhân vật qua các yếu tố:
+ Ðặc điểm ngoại hình.
+ Hành động: cách phản ứng với các sự kiện, mối quan hệ qua lại giữa nhân vật này với nhân vật khác.
+ Những cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật (nội tâm của nhân vật).
+ Ngôn ngữ và phong cách ngôn ngữ của nhân vật.
Ví dụ :Ðặc điểm ngoại hình của Chí Phèo sau khi đi tù về được Nam Cao mô tả rất sinh động. Sự thay đổi trong tính cách của Chí Phèo được thể hiện rất rõ qua gương mặt, cách ăn mặc. Ðể giúp học sinh hiểu được điều này, giáo viên có thể đặt những câu hỏi như sau:
? Tác giả đã dùng những từ ngữ, hình ảnh rất sống động miêu tả ngoại hình của nhân vật, đó là những từ ngữ, hình ảnh nào?
? Ngoại hình đó bộc lộ nét gì mới trong tính cách của Chí Phèo sau khi đi tù về? Thái độ của tác giả được thể hiện qua từ ngữ nào?
- Phân tích nhân vật, sự kiện đồng thời phân tích thái độü tác giả đối với các nhân vật và sự kiện đó vì nhân vật là tiêu điểm qui tụ kết cấu nghệ thuật của tác phẩm, là nơi thể hiện tập trung khuynh hướng tư tưởng, thái độ đạo đức và tình cảm của tác giả. Tất cả các yếu tố trên được thể hiện qua ngôn từ và các thủ pháp nghệ thuật được dùng trong tác phẩm.
- Ðể giúp học sinh thấy được mối quan hệ gắn bó giữa tính cách nhân vật với sự kiện, giáo viên có thể cho học sinh lập bảng thống kê sau :
- Nhân vật là yếu tố trung tâm của tác phẩm nên giáo viên cần dành một khoảng thời gian thích đáng để phân tích nhân vật.
- Bên cạnh hình tượng nhân vật, trong tác phẩm còn có hình tượng không gian, hình tượng thời gian, cần lưu ý phân tích hai loại hình tượng này. Không gian nghệ thuật là nơi câu chuyện xảy ra, nơi nhân vật sống và hành động, không gian mơ ước, không gian hoài niệm của tác giả.
Thời gian nghệ thuật là thời điểm xảy ra câu chuyện, mối quan hệ giữa ba thời quá khứ, hiện tại, tương lai đồng thời là thời gian hoài niệm của tác giả.
Ví dụ: Hai đứa trẻ của Thạch Lam là loại truyện không có cốt truyện, nhà văn đi sâu khai thác thế giới nội tâm của nhân vật đồng thời chú ý tạo dựng không gian nơi xảy ra câu chuyện. Với đoạn đầu tác phẩm từ Tiếng trống thu không đến tiếng cười khanh khách nhỏ dần về phía làng hoạt động phân tích có thể được tiến hành như sau :
?Ðọc và đặt câu hỏi Em có cảm giác gì khi nghe đọc đoạn văn này? Nhịp điệu đoạn văn có gì đặc biệt?
?Yêu cầu học sinh tìm những chi tiết miêu tả không gian phố huyện trong buổi chiều tà, lí giải tại sao tác giả lại dùng rất nhiều hình ảnh miêu tả bóng tối.
? Thảo luận và trả lời câu hỏi :Tại sao mọi chi tiết, hình ảnh trong đoạn văn này đều gợi lên cảm giác về sự tàn lụi, vô vọng? Ðiều này thể hiện thái độ gì của nhà văn với cuộc sống?
c/ Phân tích hình tượng người kể chuyện :
- Hình tượng người kể chuyện là một trong những yếu tố không thể thiếu của tác phẩm tự sự. Hình tượng người kể chuyện được thể hiện qua các yếu tố: cách kể chuyện, cách chọn lựa chi tiết, giọng điệu kể chuyện... Trong thực tế giảng dạy, vai trò người kể chuyện thường không được giáo viên quan tâm đúng mức. Trong tiến trình giờ giảng văn có bước phân tích bố cục tác phẩm, phân tích nhân vật nhưng không có bước phân tích nhân vật người kể chuyện, giáo viên cần giúp học sinh thấy được vai trò người kể chuyện thể hiện trong mọi yếu tố của tác phẩm: cách kể chuyện, giọng điệu kể chuyện, cách miêu tả nhân vật, sắp xếp sự kiện... Nghĩa là phải kết hợp phân tích vai trò người kể chuyện trong quá trình phân tích các yếu tố khác của tác phẩm, tăng cường việc cảm thụ, phân tích tác phẩm từ góc độ chủ thể sáng tác. Cảm thụ được hình tượng người kể chuyện có nghĩa là học sinh nắm được phong cách nghệ thuật của tác giả.
- Ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự là ngôn ngữ đa thanh, đan xen ngôn ngữ kể chuyện, miêu tả của tác giả và ngôn ngữ của các nhân vật. Ðể giúp học sinh thấy được những yếu tố trên, giáo viên nên sử dụng kết hợp các biện pháp như đặt câu hỏi, lập bảng phân loại các nhân vật, sắp xếp các sự kiện...
Ví dụ : Hướng dẫn học sinh phân tích sự đan xen trong ngôn ngữ của các nhân vật và ngôn ngữ miêu tả, kể chuyện của tác giả trong tác phẩm Ðôi mắt của Nam Cao từ đoạn Anh cười gằn một tiếng... đến dăm trang giấy. Với đoạn văn này hoạt động phân tích có thể được tiến hành như sau:
* Ðọc diễn cảm đoạn văn sau đó chia học sinh theo nhóm, mỗi nhóm thống kê một trong ba loại ngôn ngữ sau:
- ngôn ngữ của nhân vật Hoàng.
- ngôn ngữ của anh nông dân.
- ngôn ngữ miêu tả, kể chuyện của nhà văn.
* Trả lời câu hỏi: Sự đan xen giữa các loại ngôn ngữ đó tạo cho người đọc ấn tượng gì? Phân tích nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ của nhà văn.
* Tính cách nhân vật Hoàng được bộc lộ qua những yếu tố nào? Những từ ngữ, hình ảnh nào bộc lộ thái độ của Hoàng với người nông dân?
DẠY BÀI TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG
Về loại thể tác phẩm văn chương người ta có nhiều cách phân chia khác nhau. Sách Lí luận văn học của nhóm tác giả Trần Ðình Sử, Phương Lựu, Nguyễn Xuân Nam (Nxb Giáo dục 1987, tập II) phân chia tác phẩm văn học ra làm các loại: tác phẩm trữ tình, tác phẩm tự sự, kịch bản văn học, tác phẩm kí văn học, tác phẩm chính luận, các thể thơ văn cổ. Trong sách Văn 11 (tập II, Nxb Giáo dục 1991, bộ sách của trường Ðại học Sư phạm Hà Nội) Trần Ðình Sử chia ba loại tự sự, trữ tình, kịch. Nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà trong các sách Văn 10,11 (tập II, Nxb Giáo dục 1990, 1991, bộ sách của Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học TP Hồ Chí Minh) phân chia ra các thể loại: truyện, thơ, kịch. Cho dù tên gọi khác nhau nhưng các nhà nghiên cứu vẫn thống nhất trong việc xác định những đặc điểm của mỗi thể loại. Với người sáng tác, thể loại thể hiện một giới hạn tiếp xúc với đời sống, một cách tiếp cận, một góc nhìn, một trường quan sát, một quan niệm đối với đời sống, đồng thời cũng là một nguyên tắc xây dựng thế giới nghệ thuật (Lí luận văn học, sách đã dẫn, trang 164). Với người nghiên cứu và giảng dạy văn học, đặc điểm riêng của mỗi thể loại quy định cách cảm thụ, cách phân tích, cách dạy khác nhau. Phương hướng dạy các loại bài học sau đây dựa vào cách phân loại của nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà.
1. Dạy tác phẩm Tự sự :
A. Ðặc điểm loại thể:
- Truyện khác thơ ở những điểm nào?
Trong loại thể tự sự có hai loại tác phẩm: truyện ngắn và tiểu thuyết. Mặc dù có những điểm khác biệt nhưng truyện ngắn và tiểu thuyết có rất nhiều điểm chung. Những điểm chung đó là:
a. Nếu tác phẩm trữ tình phản ánh hiện thực trong sự cảm nhận chủ quan thì tác phẩm tự sự tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan. Nó phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống trong không gian, thời gian, qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời con người. Trong tác phẩm tự sự tư tưởng, tình cảm của nhà văn được thể hiện gián tiếp thông qua các chi tiết, sự kiện, cách miêu tả chi tiết, sự kiện.
b. Nói đến truyện là nói đến nhân vật. Nhân vật là yếu tố trung tâm của tác phẩm. Hệ thống nhân vật đặc biệt là các nhân vật chính được khắc họa đầy đủ từ hành động, tâm lí, ngoại hình, ngôn ngữ của nhân vật, xung đột giữa các nhân vật, qua đó tính cách nhân vật được bộc lộ. Nhà văn tạo ra nhân vật nhằm hai mục đích: phản ánh những con người trong xã hội đồng thời qua đó bày tỏ thái độ và nhận thức của mình đối với đời sống. Ngoài ra còn những chi tiết gắn liền với đời sống các nhân vật: ngoại cảnh, phong tục, lịch sử, văn hóa...
c. Hoạt động và mối quan hệ xã hội của các nhân vật thường chứa đựng các tình huống, sự kiện và xung đột, những yếu tố này làm nên cốt truyện. Nhờ cốt truyện mà người ta có thể kể lại được tác phẩm. Cốt truyện có thể chứa nhiều tình tiết hay một tình tiết. Mỗi tình tiết là một sự việc, một biến cố, thường diễn ra như một quá trình, có mở đầu, cao trào và có kết thúc, giải quyết mâu thuẫn.
d. Do phản ánh hiện thực trong tính khách quan nên trong tác phẩm tự sự còn có một nhân tố thứ ba: người trần thuật hay còn gọi là người kể chuyện. Hình tượng người trần thuật được hiện diện trong hai loại: đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất hoặc ngôi thứ ba. Ở loại thứ nhất, người kể chuyện là một trong những nhân vật tham gia vào các sự kiện trong tác phẩm với đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất tôi. Loại thứ hai, phổ biến hơn, người kể chuyện kể lại câu chuyện như là một người ngoài cuộc, không tham gia vào diễn biến câu chuyện và gọi nhân vật của mình bằng đại từ nhân xưng ngôi thứ ba: họ, anh, nàng, hắn, thị... Mỗi nhà văn có cách kể chuyện và giọng điệu kể chuyện riêng, có thể là giọng kể bình tĩnh, khách quan hoặc giọng kể thể hiện rõ cảm xúc, tác giả trực tiếp bình luận sự kiện, nhân vật. Cần lưu ý là ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn ngữ nhân vật có sự hòa quyện chặt chẽ, do vậy giọng điệu trong tác phẩm tự sự là giọng điệu đa thanh.
- Sự hấp dẫn của một tác phẩm tự sự không chỉ ở các chi tiết, sự kiện mà còn ở cách kể chuyện của nhà văn, cách lí giải, cách nhìn của nhà văn với các sự kiện đó. So sánh Truyện Kiều của Nguyễn Du và Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân ta thấy: Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều dựa trên tác phẩm của Thanh Tâm Tài Nhân nhưng giá trị của Kim Vân Kiều truyện chỉ là giá trị của câu chuyện về một cặp tài tử - giai nhân. Cũng dựa trên những sự kiện cơ bản của Kim Vân Kiều truyện nhưng Nguyễn Du có cách lí giải, khai thác, cách kể khác, cách nhìn khác với Thanh Tâm Tài Nhân về các sự kiện, chi tiết đó. Vì thế Truyện Kiều không theo motif tài tử - giai nhân mà nêu lên những vấn đề có ý nghĩa xã hội, nhân sinh to lớn: số phận của những người phụ nữ tài hoa bạc mệnh trong xã hội, sức mạnh của đồng tiền, ước mơ công lí...
- Những đặc điểm trên của thể loại truyện có chi phối cách dạy truyện hay không? Dạy truyện khác thơ ở những điểm nào?
B. Phương hướng giảng dạy:
Dựa trên những đặc điểm thể loại, khi dạy một tác phẩm truyện, giáo viên cần chú ý những điểm sau :
a/ Phân tích kết cấu tác phẩm :
- Việc phân tích kết cấu hay còn gọi là bố cục của tác phẩm không phải chỉ là chia tác phẩm hay trích đoạn tác phẩm ra làm mấy đoạn và nêu ý chính của mỗi đoạn. Kết cấu của tác phẩm bao gồm các yếu tố sau: sự sắp xếp, phân bố các chương đoạn (bố cục), tổ chức hệ thống tính cách, tổ chức thời gian và không gian nghệ thuật, trình bày bố trí các yếu tố ngoài cốt truyện...Thực chất của việc phân tích kết cấu tác phẩm là phải giúp học sinh nắm được sự sắp xếp, tổ chức các sự kiện và sự vận động của các sự kiện, trong tác phẩm và ý nghĩa của sự sắp xếp đó.
- Bước đầu tiên, đơn giản nhất của việc phân tích kết cấu là giúp học sinh xác định tác phẩm gồm mấy đoạn, ý chính của các đoạn. Với các tác phẩm có cốt truyện phức tạp, nhiều sự kiện, nhân vật, việc xác định bố cục của tác phẩm nên được tiến hành trước khi đi vào phân tích từng đoạn để giúp học sinh có cái nhìn tổng thể với tác phẩm.
- Có thể giúp học sinh phân tích kết cấu tác phẩm bằng cách: cho học sinh lập sơ đồ miêu tả lại trình tự câu chuyện, chú ý đến mối quan hệ nhân quả giữa các sự kiện, lí giải ý nghĩa của các sự kiện đó. Với những tác phẩm có nhiều tình tiết phức tạp, giáo viên có thể cung cấp bảng trộn lẫn các sự kiện (bảng 2, bài 2) sau đó yêu cầu học sinh sắp xếp lại câu chuyện theo đúng trình tự.
Ví dụ: Việc phân tích kết cấu tác phẩm Ðôi mắt của Nam Cao có thể được tiến hành như sau:
* Cho học sinh hoạt động theo nhóm, mỗi nhóm xác định tác phẩm gồm mấy đoạn, ý chính của các đoạn.
* Trả lời câu hỏi : Câu chuyện được mở đầu và kết thúc bằng hình ảnh nào? Cách mở đầu và kết thúc như vậy góp phần thể hiện tư tưởng chủ đề gì của tác phẩm.
- Nắm vững kết cấu là tiền đề cho việc phân tích nhân vật vì tính cách nhân vật được thể hiện và phát triển qua sự vận động của các sự kiện trong tác phẩm.
Ví dụ: Khi phân tích nhân vật Chí Phèo, ta thấy tích cách Chí Phèo được hình thành và biến đổi qua ba giai đoạn sau :
+ Chí Phèo khi còn trẻ.
+ Chí Phèo khi ở tù về.
+ Chí Phèo khi gặp Thị Nở.
Giáo viên nên hướng dẫn học sinh phân tích theo từng đoạn dựa trên kết cấu của tác phẩm. Tùy theo từng tác phẩm, việc phân tích có thể tiến hành theo lối cắt ngang (phân tích theo từng đoạn) hoặc xẻ dọc (phân tích theo tuyến nhân vật) nhưng dù là phân tích theo tuyến nhân vật thì ta vẫn phải kết hợp phân tích theo từng đoạn. Tác phẩm được phân tích theo mấy đoạn hoặc mấy tuyến nhân vật là tùy theo cấu trúc của từng tác phẩm.
Ví dụ: Với trích đoạn Vợü chồng A Phủ, giáo viên nên kết hợp phân tích theo 2 tuyến A Phủ và Mỵ qua từng giai đoạn trong cuộc đời nhân vật:
1. Mỵ:
a. Trước khi làm dâu nhà thống lí Pá Tra.
b. Làm dâu.
c. Gặp gỡ A Phủ.
2. A Phủ:
a. Trước khi đánh A Sử.
b. Làm đầy tớ cho nhà thống lí.
- Với những trích đoạn tiểu thuyết nhất thiết giáo viên phải tóm tắt nội dung tác phẩm trước khi tiến hành phân tích để giúp học sinh hình dung được trích đoạn sẽ học nằm trong phần nào của tác phẩm, câu chuyện sẽ tiếp tục như thế nào.
b/ Phân tích nhân vật:
- Sự vận động của các chi tiết, sự kiện gắn liền với sự vận động của các nhân vật, do đó, phân tích nhân vật phải kết hợp với phân tích các sự kiện vì sự kiện, tình tiết là môi trường, mảnh đất cho nhân vật hoạt động và bộc lộ tính cách. M. Gorki định nghĩa tình tiết là những liên hệ, những mâu thuẫn, những thiện cảm và ác cảm, nói chung là những mối quan hệ qua lại của con người, là lịch sử và tổ chức của tính cách này hay tính cách khác. Do vậy, giáo viên cần hướng dẫn học sinh phân tích tính cách nhân vật qua các yếu tố:
+ Ðặc điểm ngoại hình.
+ Hành động: cách phản ứng với các sự kiện, mối quan hệ qua lại giữa nhân vật này với nhân vật khác.
+ Những cảm xúc, suy nghĩ của nhân vật (nội tâm của nhân vật).
+ Ngôn ngữ và phong cách ngôn ngữ của nhân vật.
Ví dụ :Ðặc điểm ngoại hình của Chí Phèo sau khi đi tù về được Nam Cao mô tả rất sinh động. Sự thay đổi trong tính cách của Chí Phèo được thể hiện rất rõ qua gương mặt, cách ăn mặc. Ðể giúp học sinh hiểu được điều này, giáo viên có thể đặt những câu hỏi như sau:
? Tác giả đã dùng những từ ngữ, hình ảnh rất sống động miêu tả ngoại hình của nhân vật, đó là những từ ngữ, hình ảnh nào?
? Ngoại hình đó bộc lộ nét gì mới trong tính cách của Chí Phèo sau khi đi tù về? Thái độ của tác giả được thể hiện qua từ ngữ nào?
- Phân tích nhân vật, sự kiện đồng thời phân tích thái độü tác giả đối với các nhân vật và sự kiện đó vì nhân vật là tiêu điểm qui tụ kết cấu nghệ thuật của tác phẩm, là nơi thể hiện tập trung khuynh hướng tư tưởng, thái độ đạo đức và tình cảm của tác giả. Tất cả các yếu tố trên được thể hiện qua ngôn từ và các thủ pháp nghệ thuật được dùng trong tác phẩm.
- Ðể giúp học sinh thấy được mối quan hệ gắn bó giữa tính cách nhân vật với sự kiện, giáo viên có thể cho học sinh lập bảng thống kê sau :
SỰ KIỆN
PHẢN ỨNG VÀ HÀNH ÐỘNG CỦA NHÂN VẬT
.................
.....................................
....................
....................................
.......................
.................................
- Nhân vật là yếu tố trung tâm của tác phẩm nên giáo viên cần dành một khoảng thời gian thích đáng để phân tích nhân vật.
- Bên cạnh hình tượng nhân vật, trong tác phẩm còn có hình tượng không gian, hình tượng thời gian, cần lưu ý phân tích hai loại hình tượng này. Không gian nghệ thuật là nơi câu chuyện xảy ra, nơi nhân vật sống và hành động, không gian mơ ước, không gian hoài niệm của tác giả.
Thời gian nghệ thuật là thời điểm xảy ra câu chuyện, mối quan hệ giữa ba thời quá khứ, hiện tại, tương lai đồng thời là thời gian hoài niệm của tác giả.
Ví dụ: Hai đứa trẻ của Thạch Lam là loại truyện không có cốt truyện, nhà văn đi sâu khai thác thế giới nội tâm của nhân vật đồng thời chú ý tạo dựng không gian nơi xảy ra câu chuyện. Với đoạn đầu tác phẩm từ Tiếng trống thu không đến tiếng cười khanh khách nhỏ dần về phía làng hoạt động phân tích có thể được tiến hành như sau :
?Ðọc và đặt câu hỏi Em có cảm giác gì khi nghe đọc đoạn văn này? Nhịp điệu đoạn văn có gì đặc biệt?
?Yêu cầu học sinh tìm những chi tiết miêu tả không gian phố huyện trong buổi chiều tà, lí giải tại sao tác giả lại dùng rất nhiều hình ảnh miêu tả bóng tối.
? Thảo luận và trả lời câu hỏi :Tại sao mọi chi tiết, hình ảnh trong đoạn văn này đều gợi lên cảm giác về sự tàn lụi, vô vọng? Ðiều này thể hiện thái độ gì của nhà văn với cuộc sống?
c/ Phân tích hình tượng người kể chuyện :
- Hình tượng người kể chuyện là một trong những yếu tố không thể thiếu của tác phẩm tự sự. Hình tượng người kể chuyện được thể hiện qua các yếu tố: cách kể chuyện, cách chọn lựa chi tiết, giọng điệu kể chuyện... Trong thực tế giảng dạy, vai trò người kể chuyện thường không được giáo viên quan tâm đúng mức. Trong tiến trình giờ giảng văn có bước phân tích bố cục tác phẩm, phân tích nhân vật nhưng không có bước phân tích nhân vật người kể chuyện, giáo viên cần giúp học sinh thấy được vai trò người kể chuyện thể hiện trong mọi yếu tố của tác phẩm: cách kể chuyện, giọng điệu kể chuyện, cách miêu tả nhân vật, sắp xếp sự kiện... Nghĩa là phải kết hợp phân tích vai trò người kể chuyện trong quá trình phân tích các yếu tố khác của tác phẩm, tăng cường việc cảm thụ, phân tích tác phẩm từ góc độ chủ thể sáng tác. Cảm thụ được hình tượng người kể chuyện có nghĩa là học sinh nắm được phong cách nghệ thuật của tác giả.
- Ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự là ngôn ngữ đa thanh, đan xen ngôn ngữ kể chuyện, miêu tả của tác giả và ngôn ngữ của các nhân vật. Ðể giúp học sinh thấy được những yếu tố trên, giáo viên nên sử dụng kết hợp các biện pháp như đặt câu hỏi, lập bảng phân loại các nhân vật, sắp xếp các sự kiện...
Ví dụ : Hướng dẫn học sinh phân tích sự đan xen trong ngôn ngữ của các nhân vật và ngôn ngữ miêu tả, kể chuyện của tác giả trong tác phẩm Ðôi mắt của Nam Cao từ đoạn Anh cười gằn một tiếng... đến dăm trang giấy. Với đoạn văn này hoạt động phân tích có thể được tiến hành như sau:
* Ðọc diễn cảm đoạn văn sau đó chia học sinh theo nhóm, mỗi nhóm thống kê một trong ba loại ngôn ngữ sau:
- ngôn ngữ của nhân vật Hoàng.
- ngôn ngữ của anh nông dân.
- ngôn ngữ miêu tả, kể chuyện của nhà văn.
* Trả lời câu hỏi: Sự đan xen giữa các loại ngôn ngữ đó tạo cho người đọc ấn tượng gì? Phân tích nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ của nhà văn.
* Tính cách nhân vật Hoàng được bộc lộ qua những yếu tố nào? Những từ ngữ, hình ảnh nào bộc lộ thái độ của Hoàng với người nông dân?
