Chào mừng Bạn tham gia Diễn Đàn VNKienThuc.com - Định hướng Forum Kiến Thức
- HÃY TẠO CHỦ ĐỀ KIẾN THỨC HỮU ÍCH VÀ CÙNG NHAU THẢO LUẬN
Kết nối: VNK X - VNK groups | Nhà Tài Trợ: BhnongFood X - Bhnong groups - Đặt mua Bánh Bhnong

Trả lời chủ đề

Nội dung: <blockquote data-quote="Hide Nguyễn" data-source="post: 33715" data-attributes="member: 6">XẨM <a href="https://blog.360.yahoo.com/blog/slideshow.html?p=59&id=XIwNWdc5cqM7aZPn28TsRf57Gg--" target="_blank"><img src="https://viettems.com/images/pic%201.jpg" alt="" class="fr-fic fr-dii fr-draggable " data-size="" style="" /></a>  NGÀY  XỬA NGÀY XƯA...  Các cụ kể rằng, tục truyền ngày xưa, xưa  lâu lắm rồi, có lẽ vào khoảng cuối đời Trần, vua cha sinh hạ được hai  hoàng tử là Trần Quốc Toán và Trần Quốc Đĩnh<a href="https://blog.360.yahoo.com/blog/compose-WWm4evRkIg--&tcf=LO0Zk5hmKw--#_ftn1" target="_blank">[1]</a>. Thương yêu hai con như nhau, không biết  nhường ngôi cho ai, nhà vua liền truyền lệnh cho hai hoàng tử lên rừng  đại ngàn tìm ngọc quý, ai đem về trước sẽ được nối ngôi vua. Vâng lời  vua cha, hai anh em tức tốc lên đường. Trải qua nghìn trùng gian lao vất  vả, cuối cùng hoàng tử Đĩnh đã tìm được viên ngọc quý. Nhưng rồi với  lòng gian tham đố kỵ, Toán bèn lừa lúc Đĩnh ngủ say, rút gươm chọc mù  hai mắt Đĩnh rồi cướp lấy ngọc đem về. Trong cơn bĩ cực khốn cùng, với  cặp mắt mù lòa, hoàng tử Đĩnh đã lần mò trong rừng sâu, nhặt được hai  mảnh tre khô, liền gõ vào nhau giả tiếng chim chóc để chúng tha thức ăn  đến cho chàng cầm hơi, rồi hoàng tử lần mò dần ra cửa rừng. Vô tình quờ  quạng được sợi dây rừng, tước nhỏ, se lại, Đĩnh buộc vào cây song mây  hình cánh cung để làm đàn và cất lên những khúc nhạc lòng ai oán. Những  người sơn tràng nghe thấy, liền đưa chàng ra khỏi rừng. Từ đó, hàng  ngày, hoàng tử Đĩnh lần mò ra xóm chợ, ngã ba đường, kiếm sống bằng  chính lời ca, tiếng đàn của mình. Tiếng đồn về những khúc nhạc của người  nghệ sĩ mù dần vang xa, lan mãi đến tận kinh thành và tới tai nhà  vua... Nhờ đó mà vua cha đã tìm được Đĩnh và trừng trị Toán. Nghệ thuật  hát Xẩm nước Nam  ta bắt đầu từ đấy.  Trong truyền thuyết về tổ nghề cũng như trong  hiện thực, hát Xẩm vốn là một loại hình nghệ thuật âm nhạc của những  nghệ sĩ hát rong- mà chủ yếu là những người khiếm thị. Trong mỗi nhóm  Xẩm, ít nhất phải có một người như vậy. XẨM vừa là tên gọi của thể loại,  đồng thời cũng là tên gọi của những nghệ sĩ hành nghề, như anh Xẩm, chị  Xẩm hay bác Xẩm... Trong những đồ nghề bất ly thân của mỗi nhóm Xẩm  truyền thống, bao giờ cũng có một chiếc chậu đồng thau. Bên cạnh chức  năng vốn có trong sinh hoạt thường nhật, nó còn là vật rất hữu dụng khi  Xẩm hành nghề. Trước khi an vị nơi xóm chợ, đầu làng để cất lời ca tiếng  hát, họ luôn đặt nó ra trước mặt để khách vãng lai bỏ tiền thưởng. Bởi  thời trước, người ta hay dùng tiền kim loại. Khi người xem ném tiền  thưởng vào chậu, người nghệ sĩ khiếm thị nghe thấy sẽ biết mình đạt được  “thành quả” lao động như thế nào để còn hứng khởi tiếp xướng. Đó quả là  một hiện tượng hết sức thú vị! Theo thời gian, Xẩm đã dần phát triển và định  hình thành một nghệ thuật âm nhạc độc đáo với hệ thống làn điệu riêng.  Bởi thế, tên những điệu hát này thường hay kèm theo chữ “Xẩm”, như những  làn điệu Xẩm xoan, Xẩm chợ… với tính chất lạc quan, khỏe khoắn, tươi  vui, yêu đời. Trong hệ thống làn điệu của Xẩm, có những làn điệu hấp  dẫn, đặc sắc đến mức các bộ môn nghệ thuật khác như Chèo, Quan họ và  thậm chí Ca trù đều phải “vay mượn”, như các điệu Xẩm Huê tình, Xẩm Chợ,  Xẩm Xoan... Bài Xẩm Huê tình khi được các đào nương, kép đàn Ca trù du  nhập vào trong hình thức ca quán thính phòng, thường gọi là điệu Xẩm Cô  đầu (hay Xẩm Nhà trò). Nói vậy để thấy các nghệ sĩ giáo phường Ca trù  rất tôn trọng nghệ thuật Xẩm, họ vẫn giữ chữ “Xẩm” ở làn điệu này nhằm  chỉ rõ gốc gác của làn điệu. Nhìn chung, dung lượng lời ca các bài Xẩm  thường khá dài, đủ để chuyển tải nhiều nội dung khác nhau, mang đậm  phong cách hát kể chuyện. Không tìm thấy những bài ca ngắn gọn ở đây.  Điều này có thể hiểu được, bởi trong môi trường diễn xướng hỗn tạp đông  người nơi đầu chợ, bến đò, góc phố.., sự “dài hơi” của những bài ca là  điều tối cần thiết. Người ta sẽ không thể cảm nhận kịp những bài ca ngắn  (kiểu cấu trúc ca khúc). Thế nên các nghệ sĩ Xẩm luôn phải sáng tạo  thật nhiều lời ca dài khác nhau để câu khách. Ngay đến câu ngâm Sa mạc-  một làn điệu mà chỉ cần một cặp lục bát là đủ một đơn vị tối thiểu, Xẩm  đã dùng để ngâm cả một chuyện thơ dài, như bài Anh khóa chẳng hạn, đến  vài chục câu thơ lục bát. Tính kể chuyện- câu khách dường như  là một sự thích ứng hoàn hảo trong bộ môn nghệ thuật này. Làn điệu  “trường thiên”, nổi tiếng nhất của Xẩm có lẽ là điệu Xẩm Thập ân. Nội  dung của nó kể về công ơn cha mẹ sinh thành dưỡng dục, từ lúc phôi thai,  mang nặng đẻ đau, nuôi con khôn lớn cho đến lúc trưởng thành như thế  nào... Với tính chất da diết, xoáy sâu vào lòng người, Xẩm Thập ân được  xem như làn điệu đặc trưng nhất của nghệ thuật Xẩm. Nó được coi như một  trường ca giáo hiếu hoàn hảo. Nếu hát liền mạch đủ từ một ân đến mười  ân, dễ phải đến nửa giờ đồng hồ. Trong những làn điệu man mác buồn, day  dứt, còn phải kể đến điệu Hà liễu- chuyên dùng cho những bài thơ tự sự,  giãi bày nỗi niềm, thân phận của người phụ nữ  trong xã hội xưa...<img src="https://viettems.com/images/pic%203.jpg" alt="" class="fr-fic fr-dii fr-draggable " data-size="" style="" /> Bên cạnh những làn điệu riêng, trên đường phiêu  diêu lang bạt kỳ hồ, Xẩm còn du nhập nhiều làn điệu dân ca khác, bên  cạnh những làn điệu vay mượn ở những thể loại bạn như hát Ví, Trống  quân, Sa mạc, Hành vân, Lưu thủy... Điều đặc biệt, những làn điệu đó đều  được “Xẩm hóa” cho đúng với phong cách dân dã, giang hồ của các nghệ  sĩ. Như điệu hát Trống quân chẳng hạn, vốn là một điệu hát đối đáp trai  gái trữ tình, Xẩm đã chuyên dùng làn điệu này để chuyển tải những nội  dung châm biếm, đả kích những thói hư tật xấu trong xã hội, như bài Dâu  lười hay Rể lười... Cũng có khi là cả một bài thơ cập nhật những sự kiện  nóng hổi mang tính thời sự. Về nhạc cụ, ở đây, điều đáng nói trước nhất là  cây đàn bầu. Theo truyền thuyết, nó được coi là nhạc cụ đặc trưng của  Xẩm lúc ban đầu (thế nên người ta còn gọi nó là đàn Xẩm). Một nhóm Xẩm  thuộc loại “vai vế” trong vùng không thể thiếu được nhạc cụ này. Song,  phần vì âm lượng hạn chế, phần vì khó học, khó chơi hơn đàn nhị nên  không phải nhóm Xẩm nào cũng sử dụng đàn bầu. Chồng bà Hà Thị Cầu- nghệ  nhân Xẩm Nguyễn Văn Mậu là một trùm phường Xẩm chơi đàn bầu nổi tiếng  thời trước ở vùng Ninh Bình. Theo thời gian, về cơ bản, một nhóm Xẩm  thường phải có đàn nhị, sênh, phách và cặp trống mảnh (trống da một  mặt). Tùy vào điều kiện nhân lực, họ cũng có thể chơi đủ cả đàn bầu hay  đôi khi thêm vào chiếc trống cơm hoặc sáo. Nhưng với hoàn cảnh lang  thang kiếm sống nay đây mai đó, nhiều khi chỉ cần một đàn nhị và cỗ  phách đơn hay cặp sênh là đủ tiếng tơ đồng phụ họa. Khi trình diễn, bao  giờ cũng có một người hát chính, những người còn lại chơi nhạc cụ đệm  hoặc hát đỡ giọng khi cần. Nói về khả năng trình diễn, Xẩm thuộc loại bộ  môn mà nghệ nhân luôn phải vừa hát, vừa diễn tấu nhạc cụ cùng lúc. Ở  đây, có lẽ tính chất o ép miếng cơm manh áo đã khiến người nghệ sĩ buộc  phải rèn luyện tối đa để thích ứng với sự “tinh giảm biên chế”, nhưng  vẫn đảm bảo sự phong phú về nghệ thuật. Vừa đàn vừa hát được xem như một  tiêu chuẩn “có hạng” của một bác Xẩm thực thụ. Bên cạnh đó, cũng không  hiếm những nghệ sĩ đa năng hơn, như bu tôi- nghệ nhân Hà Thị Cầu là một  ví dụ điển hình. Bà thường vừa hát vừa có thể sử dụng trống phách bằng  cả tay… lẫn chân. Ngón chân phải kẹp 1 dùi gõ cỗ phách. Tay  trái cầm cặp sênh, đồng thời gác lên thành chiếc trống mảnh thứ nhất,  giữ chặt chiếc trống này tỳ vào đùi bên trái theo phương thẳng đứng.  Chiếc trống mảnh thứ hai được gác vào bắp vế đùi trái (hoặc gác vào cổ  chân như trong ảnh). Tay  phải bà cầm dùi vừa gõ trống, vừa gõ phụ trợ vào cặp sênh.<img src="https://viettems.com/images/pic%204.jpg" alt="" class="fr-fic fr-dii fr-draggable " data-size="" style="" /> Hãy thử hình dung xem, tay trái giữ sênh đi một  chùm tiết tấu riêng, phách dưới chân đi nhịp đồng độ, tay phải lên  xuống gõ “bập bung” vào 2 mặt trống, đồng thời gõ cả vào sênh, miệng vẫn  bỏm bẻm nhai trầu, hát cứ như không, thật thiện nghệ, bu tôi đấy! Xẩm hoạt động theo từng gia  đình đơn lẻ. Trong những dịp hội làng, họ cũng thường hay kết nhóm để  tăng cường khả năng phối hợp nghệ thuật giữa chốn đông người. Trong từng  vùng, các nhóm Xẩm lại kết thành phường hội với sự xắp đặt trên dưới  rất có tổ chức. Trùm phường có nhiệm vụ bảo ban, điều hành các nhóm làm  ăn sao cho có nền nếp, trật tự. Bên cạnh đó, họ cũng rất có ý thức trong  việc tổ chức truyền nghề cho đám con em. “Lá lành đùm lá rách, lá rách  ít đùm lá rách nhiều” là cái nết ăn, nết ở không thể thiếu để các nghệ  sĩ có thể dựa dẫm, đùm bọc lẫn nhau trên mọi nẻo đường sinh nhai. Xuân  Thu nhị kỳ, khoảng hạ tuần tháng Hai và tháng Tám âm lịch, cả phường Xẩm  lại tụ họp với nhau trong những ngày giỗ Tổ nghề. Chẳng có đền đình,  miếu điện hay thậm chí một ngôi nhà khang trang nào, họ chỉ “mượn tạm”  bãi đất hoang, góc chợ vắng hay ngôi điếm nhỏ ven đường làm nơi dựng đàn  tế tổ. Thành tâm, thành ý cầu khấn đức ngài Trần Thánh Sư về chứng  chiếu phẩm vật, nghe tiếng đàn ca sáo nhị tấu thờ mà phù hộ độ trì cho  Xẩm, mong sao kiếm đủ miếng cơm manh áo giữa dòng đời xuôi ngược. Tế lễ  xong, vợ chồng, cha con lại dắt díu, bồng bế nhau lên đường, tỏa đi khắp  nơi để kiếm sống bằng lời ca tiếng hát của mình.  Địa bàn hoạt động của các nhóm Xẩm thông thường  chỉ cố định tại một tỉnh thành, nơi đông người qua lại. Phần nhiều, các  nhóm sẽ “cát cứ”, khoanh vùng hoạt động riêng biệt và không “lấn sân”  nhau. Theo lời kể của học giả Tô Ngọc Thanh, hồi còn nhỏ, ông đã từng  chứng kiến bốn nhóm Xẩm “trấn giữ” bốn góc hồ Hoàn Kiếm. Có thể nói đó  là thời kỳ cực thịnh của nghệ thuật hát Xẩm. Tuy nhiên, khi gặp phải  thời kỳ làm ăn khó khăn, đặc biệt là lúc giáp hạt, mất mùa, các nhóm Xẩm  đơn lẻ buộc phải đi tha phương, lưu diễn liên tỉnh. Gặp nơi “đất lành”,  họ dừng lại hành nghề. Đến khi vận may không còn, lại khăn gói lên  đường như những cánh chim không mỏi. Lịch sử đau thương nhất của Xẩm là thời kỳ nạn  đói năm Ất Dậu, rất nhiều nhóm Xẩm đã bị xóa sổ. Nhóm của bu tôi, khi  đó, với sự sáng suốt của người chồng- Trùm phường vùng Yên Mô- Ninh Bình  đã nhanh chóng ly hương vượt dặm trường, thoát lên tới tận vùng người  Mường xứ Thanh. Nhờ vậy mà vợ chồng bà mới thoát nạn. Nói vậy để thấy  Xẩm kiếm sống hoàn toàn phụ thuộc vào xã hội. Nước nổi, bèo trôi, Xẩm  không có tấc đất canh tác cũng như bất cứ một nghề phụ nào. Và điều đó  cũng có nghĩa, Xẩm là loại hình có tính chuyên nghiệp vào bậc  nhất trong nền âm nhạc dân tộc cổ truyền Việt Nam.<img src="https://viettems.com/images/pic%206.jpg" alt="" class="fr-fic fr-dii fr-draggable " data-size="" style="" /> Từ một môi trường diễn xướng là hát rong, đã  phát sinh ra một loại hình nghệ thuật chuyên biệt quả là một  hiện tượng đặc biệt trong văn hóa nghệ thuật Việt Nam. Ở  đây, cần hiểu rõ tư cách của người hát Xẩm. Họ là những nghệ sĩ chân  chính, làm đẹp cho đời và kiếm sống bằng chính tài năng nghệ thuật của  mình. Xẩm hoàn toàn không phải là những người ăn mày. Họ sống bằng những  đồng tiền thù lao tự nguyện của mọi người chứ không bao giờ ngửa tay  van xin bố thí. Nhìn trên diện rộng, Xẩm cũng giống như tất cả mọi nghệ  sĩ chuyên nghiệp, chỉ khác ở chỗ, sân khấu của họ chính là đường phố, là  gốc đa, bến nước, sân đình... hoặc đơn giản chỉ là một góc chợ quê  nghèo. Thù lao không tính trước kiểu “bán vé” mà “tự do thả nổi”, ai  muốn trả bao nhiêu thì… tùy! Nghệ nhân Ca trù Kim Đức cho tôi hay, thủa  còn “Đào Hồng Đào Tuyết” ở Khâm Thiên, mỗi lần rỗi rãi, thấy nhóm Xẩm đi  qua, đám đào kép Ca trù cũng thường mời Xẩm vào nhà trình diễn. Bà cũng  thừa nhận Xẩm không ăn xin bao giờ, và nếu muốn nghe Xẩm hát trong nhà,  phải có lời mời đàng hoàng, tử tế, mới hay. Như vậy, đã có một thời, Xẩm là món ăn tinh  thần hàng ngày của quần chúng nhân dân lao động. Với bản chất nghệ thuật  ngẫu hứng ứng diễn, hát Xẩm có một nội dung nghệ thuật rất phong phú và  đa dạng. Như đã biết, nó đề cập đến nhiều vấn đề ở mọi khía cạnh, trong  mọi tình huống của cuộc sống, từ công cha nghĩa mẹ, tình yêu, tình vợ  chồng, tình huynh đệ cho đến những tình cảm riêng tư của mỗi con người,  hay những vấn đề mang tính thời sự cập nhật, đả kích và phê phán những  thói hư tật xấu của xã hội đương thời. Không chỉ phục vụ cho đám đông  ngoài xã hội, người nghệ sĩ hát Xẩm còn luôn sẵn sàng phục vụ theo yêu  cầu, nhiều thì trong dịp cưới xin, ma chay, giỗ kỵ.., ít thì đơn giản  chỉ là “nhờ bác Xẩm đánh tiếng dùm” với cô nàng thôn nữ đang đứng bên  đàng... Thế thôi! HIỆN TẠI Đã có một thời hoàng kim của nghệ thuật hát Xẩm  trong quá khứ. Lịch sử đã từng ghi nhận như vậy. Còn trong hiện tại, bộ  môn nghệ thuật này ra sao? Trước hết, xin hãy quan sát những người hát  rong trên đường phố, với cây đàn ghi-ta điện và bộ khuyếch đại âm thanh  lưu động, họ chỉ hát những thể loại nhạc mới, trong đó chủ yếu là “nhạc  vàng” của miền Nam trước giải phóng hay nhạc Việt Nam hải ngoại... Họ  tuyệt nhiên không biết hát Xẩm và không thể gọi họ là những nghệ sĩ Xẩm  truyền thống. Thực tế, từ thập niên 60 trở lại đây, vì nhiều  nguyên nhân khác nhau do điều kiện môi trường và xã hội, đặc biệt là do  những quan niệm sai lầm, các phường Xẩm dần tan rã và không hoạt động  nữa. Họ được quy tụ lại trong những hợp tác xã vót tăm tre, hay bện…  chổi rơm. Các nghệ nhân Xẩm tài danh bước dần vào tuổi xế chiều, rồi lần  lượt ra đi, vĩnh viễn đem theo những giá trị nghệ thuật đặc sắc mà họ  vốn đã từng lưu giữ và thực hành. Đời sống xã hội của nghệ sĩ Xẩm không  còn nữa. Trong các trường đào tạo nghệ thuật âm nhạc của  ta, nhạc cổ truyền dân tộc vốn chỉ được giảng dạy với một dung lượng  hạn chế, theo kiểu “mỗi thứ một tí”, trong số đó tuyệt nhiên không có  nghệ thuật Xẩm. Đây đó, một số đoàn Chèo, một vài nghệ sĩ có ý  thức giữ gìn nghệ thuật Xẩm đã tiếp thu được vài làn điệu để làm vốn  trình diễn. Trong số đó, có nghệ sĩ Thanh Hoài, Xuân Hinh, Thanh  Ngoan... là những hiện tượng đáng trân trọng và nên phát huy. Tuy nhiên,  phải nói ngay rằng, dung lượng của nghệ thuật Xẩm truyền thống ở đây đã  bị “nhòa” đi rất nhiều, vì bản thân họ vốn là nghệ sĩ hát Chèo. Họ  thường xử lý kỹ thuật thanh nhạc trong bài bản có nhiều điểm khác hẳn  với nghệ nhân Xẩm. Hiện tại, vâng! Vẫn trong hiện tại, còn một  nghệ nhân Xẩm cuối cùng của Việt Nam, đó là bu tôi- nghệ nhân Hà Thị  Cầu, đã vào cái tuổi bát thập cổ lai hy, hiện đang sống tại Yên Phong-  Yên Mô- Ninh Bình. Bà đã được Nhà nước phong tặng Nghệ sĩ ưu tú. Tuy  vậy, những người nghiên cứu và bảo vệ văn hóa nghệ thuật cổ truyền vẫn  gọi bà là NGHỆ NHÂN- cái danh hiệu cao quý mà chỉ có cuộc đời mới phong  tặng được cho những bậc tài danh như bà.<img src="https://viettems.com/images/pic%208.jpg" alt="" class="fr-fic fr-dii fr-draggable " data-size="" style="" /> TƯƠNG LAI (Thay cho lời kết) Nếu chúng ta không kịp làm những gì mà “thà  muộn còn hơn không có” thì, chắc hẳn trong tương lai xa xôi, người đời  sau sẽ kể lại rằng: “Ngày xửa ngày xưa, xưa lâu lắm rồi, vào khoảng cuối  thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI, ở Việt Nam ta còn mỗi một nghệ nhân hát Xẩm  cuối cùng. Mọi người đều ý thức được điều đó. Ấy thế mà nghệ thuật Xẩm  vẫn bị thất truyền..!”Bùi Trọng Hiền </blockquote>

Tên

Mã xác nhận