Rắn cắn là tai nạn thường gặp ở nước ta, nhất là ở trẻ em; miền Đông Nam bộ và Tây nguyên thường gặp họ rắn lục (chàm quạp, lục tre, lục cườm, …), miền Tây Nam bộ thường là họ rắn hổ [hổ đất, hổ mèo (mắt kính), hổ mang, cạp nia, cạp nong (mai gầm)…], miền Duyên hải thường là rắn biển.
Lưu ý bên cạnh các loài rắn lành (rắn ráo, rắn roi…) có một số loài rắn là bán độc như rắn nước, rắn bông súng… vì nanh độc của loài này nằm ở cuối hàm nên xác suất bị trúng nanh độc và nhiễm nọc độc khi bị cắn ít hơn các loại rắn độc khác; nhưng không được chủ quan khi bị loại rắn này cắn!
Có nhiều đặc điểm khác nhau giữa rắn độc và rắn lành, một số điểm cần ghi nhớ để phân biệt:
Triệu chứng của rắn độc cắn tùy thuộc nhiều yếu tố: loại rắn, kích thước con rắn, lượng nọc độc dự trữ, lượng nọc bơm vào cơ thể qua vết cắn… khoảng 25% trường hợp bị rắn độc cắn nhưng không bị dẫn nọc.
Triệu chứng còn tùy thuộc vị trí bị cắn, tuổi và tình trạng sức khỏe của nạn nhân… trẻ em thường bị nặng hơn người lớn do kích thước và trọng lượng cơ thể nhỏ hơn, do đó nồng độ độc tố trong máu sẽ cao hơn.
Nọc rắn thường gây 2 tác dụng chính là rối loạn đông máu và liệt (độc tố thần kinh), rất dễ tử vong nếu nạn nhân là trẻ em, bị dẫn nọc nhiều, cấp cứu chậm trễ hay sai lầm do điều trị không đúng ban đầu…
Các triệu chứng thường gặp khi bị rắn độc cắn:
Những nhà có bụi cây rậm rạp và cây to, đều có nguy cơ “chứa chấp” những sinh vật nguy hiểm như rắn lục hay rắn hổ ngựa.
Vết cắn ở bàn tay, ngón tay, cẳng tay:
Việc điều trị gồm có rửa kỹ vết thương, theo dõi sát nạn nhân để phát hiện các triệu chứng dẫn nọc và điều trị đặc hiệu là dùng huyết thanh kháng nọc rắn (HTKNR) truyền tĩnh mạch.
Tuy nhiên, tại Việt Nam không có HTKNR đa giá (dùng chung được cho nhiều loại rắn) mà chỉ có HTKNR đơn giá, cho nên cần thiết phải xác định rõ loại rắn độc nào cắn; tốt nhất là nạn nhân đập được con rắn và mang đến BV, hoặc nhớ và mô tả con rắn qua hình ảnh minh họa, nếu không có thông tin gì thì việc có sử dụng HTKNR hay không và sử dụng loại nào là do bác sĩ quyết định, và nên lưu ý rằng HTKNR (ly trích từ huyết thanh ngựa) nhiều khả năng gây dị ứng nặng khi sử dụng.
Có thể áp dụng một trong các bài thuốc y học cổ truyền sau để cấp cứu bước đầu:
Lưu ý bên cạnh các loài rắn lành (rắn ráo, rắn roi…) có một số loài rắn là bán độc như rắn nước, rắn bông súng… vì nanh độc của loài này nằm ở cuối hàm nên xác suất bị trúng nanh độc và nhiễm nọc độc khi bị cắn ít hơn các loại rắn độc khác; nhưng không được chủ quan khi bị loại rắn này cắn!
Có nhiều đặc điểm khác nhau giữa rắn độc và rắn lành, một số điểm cần ghi nhớ để phân biệt:
- Đầu rắn độc hình tam giác, rộng ra 2 bên hàm chứ không thon như rắn lành
- Con mắt và con ngươi của rắn độc có hình bầu dục, rắn lành hình tròn
- Rắn độc có 2 nanh độc, khi cắn thường để lại 2 dấu răng, rắn lành cắn chỉ thấy nhiều dấu răng nhỏ.
- Phân biệt rắn độc hay rắn lành dựa vào vết cắn. Rắn độc phía trên vết cắn sâu để tiêm nọc độc
Triệu chứng của rắn độc cắn tùy thuộc nhiều yếu tố: loại rắn, kích thước con rắn, lượng nọc độc dự trữ, lượng nọc bơm vào cơ thể qua vết cắn… khoảng 25% trường hợp bị rắn độc cắn nhưng không bị dẫn nọc.
Triệu chứng còn tùy thuộc vị trí bị cắn, tuổi và tình trạng sức khỏe của nạn nhân… trẻ em thường bị nặng hơn người lớn do kích thước và trọng lượng cơ thể nhỏ hơn, do đó nồng độ độc tố trong máu sẽ cao hơn.
Nọc rắn thường gây 2 tác dụng chính là rối loạn đông máu và liệt (độc tố thần kinh), rất dễ tử vong nếu nạn nhân là trẻ em, bị dẫn nọc nhiều, cấp cứu chậm trễ hay sai lầm do điều trị không đúng ban đầu…
Các triệu chứng thường gặp khi bị rắn độc cắn:
- Đau ngay tức khắc
- Tê rần, sưng nề lan nhanh
- Bầm tím, chảy máu bất thường nơi vết cắn
- Nôn mửa
- Yếu liệt
- Lơ mơ
- Sụp mi mắt
- Khó nuốt
- Song thị (nhìn đôi)
- Vả mồ hôi
- Tăng tiết đờm dãi
- Giảm phản xạ
- Liệt cơ hô hấp (thở yếu)
- Không cử động được
Những nhà có bụi cây rậm rạp và cây to, đều có nguy cơ “chứa chấp” những sinh vật nguy hiểm như rắn lục hay rắn hổ ngựa.
- Khi phát hiện nạn nhân bị rắn độc cắn, cần bất động vị trí bị cắn, rửa sạch chổ bị cắn bằng xà phòng và nước sạch rồi nhanh chóng đưa nạn nhân đến bệnh viện. Nếu bị cắn ở tay, chân (thường gặp), có thể băng ép vòng quanh chi bị cắn, trùm qua vị trí bị cắn với mục đích trì hoãn sự phát tán nọc độc (lưu ý không được thắt garo; còn băng ép thì không được chặt quá sẽ gây tổn thương tại chổ nặng hơn, kiểm tra bằng cách chèn được khá dễ 1 ngón tay bên dưới băng).
- Nếu nạn nhân mới bị cắn trong vòng 5-10 phút và có sẵn dụng cụ hút nọc thì có thể tiến hành hút nọc ngay, có thể giảm được lượng nọc xâm nhập; nhưng nếu phát hiện trễ hơn thì hút sẽ không hiệu quả, không được rạch rộng vết cắn và cố hút vì có thể gây dẫn nọc nhanh hơn và tổn thương tại chổ nặng nề hơn!
- Nạn nhân cần được ủ ấm toàn thân, chườm lạnh chi bị rắn cắn, cho uống nhiều nước chè đường hoặc nước chanh, nước râu ngô.
- Cũng không chườm đá hoặc túi nước đá, sẽ gây tổn thương nhiều hơn.
- Dùng băng rộng khoảng 10 cm, nếu có điều kiện dài ít nhất khoảng 4,5 m. Có thể băng chun giãn, băng vải, hoặc tự tạo từ khăn, quần áo. Không cố cởi quần áo vì dễ làm chi phải vận động, có thể băng đè lên quần áo.
- Băng tương đối chặt nhưng không quá mức (vẫn còn sờ thấy mạch đập, đủ để luồn một ngón tay giữa các nếp băng).
- Bắt đầu băng từ ngón chân về phía gốc chi để hết toàn bộ chi.
- Dùng nẹp cứng (nẹp, miếng gỗ, que, miếng bìa cứng,…) cố định chi với nẹp.
- Băng ép bàn tay, cẳng tay.
- Dùng nẹp cố định cẳng bàn tay.
- Dùng khăn hoặc dây treo quàng lên cổ bệnh nhân.
- Duy trì băng ép bất động tới khi bệnh nhân đến được cơ sở y tế có khả năng cấp cứu hồi sức hoặc huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu (bác sỹ là người quyết định tháo băng ép hay không).
Tuy nhiên, tại Việt Nam không có HTKNR đa giá (dùng chung được cho nhiều loại rắn) mà chỉ có HTKNR đơn giá, cho nên cần thiết phải xác định rõ loại rắn độc nào cắn; tốt nhất là nạn nhân đập được con rắn và mang đến BV, hoặc nhớ và mô tả con rắn qua hình ảnh minh họa, nếu không có thông tin gì thì việc có sử dụng HTKNR hay không và sử dụng loại nào là do bác sĩ quyết định, và nên lưu ý rằng HTKNR (ly trích từ huyết thanh ngựa) nhiều khả năng gây dị ứng nặng khi sử dụng.
Có thể áp dụng một trong các bài thuốc y học cổ truyền sau để cấp cứu bước đầu:
- Nhai một nhúm nhỏ thuốc lào (khoảng 4-5 điếu), nuốt nước, lấy bã đắp vào vết rắn cắn. Trường hợp nạn nhân đã mê man, dùng 5-10g thuốc lào hòa với nước rồi vắt lấy nước đổ từng thìa vào miệng.
- Lấy 1-2 rễ đu đủ đực, 2 lá trầu không và 1 thìa to giấm thanh. Cho tất cả vào miệng nhai kỹ, nuốt nước, bã đắp vào vết cắn.
- Lấy 2 lá trầu không, 2 g tỏi, 2 g gừng, 2 g vỏ quế và 1 g phèn chua nhai kỹ, nuốt nước, bã đắp vào vết cắn.
- Lấy lá sắn dây, lá rau ngót, lá phèn đen (mỗi thứ một nắm nhỏ) nhai kỹ, nuốt nước, bã đắp vào vết cắn. Có thể thay 3 loại lá trên bằng lá bồ cu vẽ.
- Sơ cứu: rửa mắt ngay bằng nước hoặc dung dịch sạch, số lượng lớn (dùng ly đựng nước, để cao cách mắt 5cm, xối trực tiếp vào mắt)
- Nhỏ mắt: Adrenaline 0,5% tác dụng giảm đau và kháng viêm
- Nhỏ kháng sinh để chống nhiễm trùng.
Theo ĐKCH/ Bs Vinh
