Vì sao con người trở nên ác độc?

[rubi_mos2002]

Nguồn: Spring
Dịch và biên tập: Lan T tại VIET Psychology




Những thí nghiệm tâm lý xuất sắc đều cố gắng giải đáp bản chất con người, ví dụ như làm thế nào một con người trở nên ác độc? Vì sao một người hiền lành có thể thực hiện những hành vi tàn ác? Đâu là điểm tách biệt cái tốt và cái xấu? Hoàn cảnh nào sẽ quyết định hành vi của con người? Thí nghiệm nổi tiếng “Nhà tù Stanford” (Stanford Prison Experiment) được thực hiện bởi Zimbardo vào năm 1971 đã kiểm nghiệm những câu hỏi trên.


Tù nhân và Gác ngục


Ý tưởng của nghiên cứu khá đơn giản. Các nhà nghiên cứu tìm hiểu sự phản ứng của những người đàn ông “bình thường”, khỏe mạnh trong một sự thay đổi lớn về vị trí xã hội của họ. Một nửa số người tham gia đóng vai trò tù nhân, nửa còn lại đóng vai trò gác ngục. Không có bất kỳ sự khoan nhượng hay cảm thông nào xuất hiện trong thí nghiệm này vì các nhà nghiên cứu muốn thí nghiệm phải thật sự diễn ra như một nhà tù thật sự.


‘Tù nhân’ bị ‘bắt’ và đưa vào xe cảnh sát khi họ đang chuẩn bị rời nhà như một ngày bình thường. Các tù nhân bị lấy dấu vân tay, bịt mặt, nhốt trong tù, sau đó bị lột sạch quần áo, soát cơ thể, cạo trọc đầu, mặc đồng phục, được đưa một con số kiểm soát và khóa một bàn chân trong suốt khoản thời gian. Những gác ngục được phát đồng phục và nhận các thiết bị cần thiết. Nhà tù nằm dưới tầm hầm của một tòa nhà thuộc ĐH Stanford.


Dập tắt sự nổi dậy


Mọi thứ diễn ra bình thường cho đến ngày thứ hai khi các ‘tù nhân’ bắt đầu phản kháng. Các ‘cai ngục’ phản ứng cay nghiệt và lạnh lùng trước những chống đối này. Các ‘tù nhân’ bị lột sạch quần áo và bị cai ngục quấy rối liên tục. Giường của các tù nhân bị đem ra ngoài.


Không lâu sau đó, các tù nhân bắt đầu tuân theo các mệnh lệnh từ cai ngục một cách vô điều kiện. Sau một vài ngày thử vai, tất cả tù nhân cảm thấy danh phận của họ bị xóa bỏ hoàn toàn. Thay vì là những con người, họ tồn tại dưới dạng những con số. Cùng lúc, các cai ngục ngày càng thể hiện vai trò rõ rệt hơn. Họ bắt đầu quấy rối, lộng hành và thậm chí lăng mạ các tù nhân.


Các nhà nghiên cứu dần biến chất vì cuộc thí nghiệm


Nhà nghiên cứu chịu trách nhiệm về thí nghiệm, Philip Zimbardo, thậm chí đã thừa nhận ông ngày càng lấn sâu vào vai trò “sĩ quan cai ngục”. Zimbardo tin rằng kết quả đáng chú ý nhất của cuộc thí nghiệm là khi ông hoàn toàn nhập vai thành một nhà quân sự độc tài, và lo lắng về tình hình an ninh của trại ngục hơn là lo về tình hình sức khỏe của những người tham gia thí nghiệm.


Những thành viên khác của đội nghiên cứu cũng dần trở nên lấn sâu vào cuộc thí nghiệm. Craig Haney giải thích ông tập trung vào việc giải quyết những vấn đề nảy sinh khi điều hành trại ngục và dần quên đi mục đích ban đầu của thí nghiệm.


Đóng vai


Thí nghiệm này diễn ra cho đến khi một trong những đồng nghiệp của Zimbardo phản đối (lời người dịch: người đồng nghiệp này là Christina Maslach, hôn thê và sau này trở thành vợ của ông). Đó là ngày thứ 6 trong số 14 ngày như dự định ban đầu của các nhà nghiên cứu.


Những thanh niên trẻ được đóng vai ‘cai ngục’ đã nhục mạ và hành hung thể xác ‘tù nhân’. Một vài cai ngục thậm chí báo về sự thích thú đối với các hành động đó. Trong khi đó, tù nhân thể hiện các triệu chứng đột quỵ tinh thần. Năm người thậm chí phải rời bỏ trại trước khi thí nghiệm hoàn toàn kết thúc.


Sự tiếp nhận những vai trò xã hội giao phó là lời giải thích cho hành vi của những người tham gia. Những người này bị bắt buộc tuân theo những yêu cầu được khắc họa bởi tính chất của vị trí xã hội mới mà họ đảm nhận: gác ngục cần phải nghiêm khắc, độc tài; và tù nhân cần phải phục tùng và cam chịu những cực hình để chuộc lỗi.


Thí nghiệm này nhanh chóng chịu nhiều sự chỉ trích về phương pháp tiến hành vô nhân đạo và không có phương pháp kiểm định khoa học. Tuy vậy, nó có thể phần nào giải thích cho những sự kiện thực tế như trường hợp về hành vi bạo hành của các cai ngục tại nhà tù Abu Ghraib .


Đảo Riker


Thí nghiệm này có diễn ra trong thực tế? Trong cuốn sách Bên trong Rikers: Câu chuyện từ nhà tù cách biệt lớn nhất thế giới, Jennifer Wynn phỏng vấn những người gác ngục tại nhà tù thuộc đảo Rikers. Một đội trưởng giải thích các gác ngục trở nên quen thuộc trong việc bạo hành các tù nhân. Bạo hành là một phần công việc và họ dần không còn cảm giác (tội lỗi hay ái náy) với những hành vi bạo lực. Một số người không hiểu tại sao bản thân có thể biến thành một con người khác tại nơi làm việc. Mức độ bạo hành ngày càng tăng cao, đặc biệt trong tại đơn vị ‘Central Punitive Segregation’ khi hơn 12 người gác ngục bị truy tố về việc bạo hành tù nhân vào năm 1995. Tù nhân được bồi thường $1.6 triệu đô la.


Tầm ảnh hưởng


Đây là một trong những thí nghiệm tâm lý nổi tiếng nhất. Nó có sức ảnh hưởng lớn trong văn hóa đại chúng, từng là đề tài cho một tiểu thuyết, hai bộ phim, rất nhiều chương trình truyền hình và cả một ban nhạc.


Nguồn
Zimbardo, P. G. (1972). The Stanford Prison Experiment a Simulation Study of the Psychology of Imprisonment. Philip G. Zimbardo, Inc.