Tóm tắt cốt truyện của sử thi Ramayana
Ở thủ đô Ayodhya của vương quốc Kosala, có ông vua già yếu thuộc triều đại Mặt trời tên là Daxatha. Nhà vua có 4 người con trai do 3 người vợ sinh ra. Con cả là hoàng tử Rama, hơn hẳn các em mình về trí tueetj, nhân đức và lòng quả cảm. Daxatha có ý định nhường ngôi cho Rama nhưng vì nghe theo lời xúi giục của thứ phi Kekei mà đày Rama vào rừng 14 năm trời rồi quyết định nhường ngôi cho Brahata do Kekei sinh ra.
Rama vâng lời cha , đem vợ là Sita và em trai Laksmana vào rừng. Sita vốn được vua Janaka xứ Videha nhận làm con. Trong một buổi lễ hạ điền, nhà vua cầm cày xới luống đất đầu tiên thì trong luống cày xuất hiện một cô bé gái nhỏ xíu xinh đẹp, nhà vua bèn ôm vào lòng và đem về hoàng cung nuôi nấng . Không bao lâu Sita trở thành một cô công chúa xinh đẹp nổi tiếng khắp vùng. Đến tuổi, nhà vua làm lễ kén phò mã cho nàng. Trong lễ đó nàng làm điều kiện cho các hoàng tử khắp bốn phương đến đọ sức đua tài, nếu ai bẻ gẫy được chiếc cung thần của cha nàng thì nàng nhận làm chồng.
Các hoàng tử khác đã thử sức nhưng đành bó tay, duy chỉ có Rama đủ sức mạnh phi thường, bẻ gẫy được chiếc cung thần đó. Chàng được Sita choàng vào cổ vòng hoa chiến thắng và nhà vua làm lễ thành hôn cho hai người.
Sau khi bị đày vào rừng, Rama dựng lều bên bờ suối cùng vợ và em trai ngày ngày săn bắn tập võ nghệ, tu luyện đức độ, trong cảnh gian khổ, ăn quả rừng, uống nước suối.
Không bao lâu, quỷ Ravana ở đảo Lanka (Sri Lanka ngày nay) biết tin nàng Sita xinh đẹp đang sống trong rừng, muốn đến cướp nàng về làm vợ. Hắn lập mưu sai con quỷ Maricha đến trước giả dạng làm con hươu xinh đẹp nhảy nhót tung tăng trước mặt hai vợ chồng Rama, Sita thích con hươu bèn giục chông đuổi bắt cho nàng. Rama đuổi theo hươu vào rừng sâu quá lâu. Sita lo lắng bảo em chồng vào tìm. Thừa cơ, quye Ravana giả danh đạo sĩ Bà la môn đến phonhr phờ, dụ dỗ nàng rồi bắt nàng bỏ lên thiên xa phóng về Lanka. Ravana giam nàng trong cung cấm, tìm cách hãm hiếp nhưng không được bèn đe dọa cho quỷ sứ xẻo tai, moi mắt, cắt tiết nàng, băm vằm nàng nhưng nàng một mực chống cự.
Hai anh em giết được con quỷ hóa hươu rồi quay lại lều trại biết Sita đã bị quỷ vương Ravana bắt cóc, Rama quyết tâm đi cứu. Nhờ có đạo sĩ Kabandha khuyên, anh em Rama đến tìm vua loài khỉ Sugriva giúp sức . Sugriva đang bị khỉ Vali cướp ngôi báu, gặp dịp anh em Rama trừ khử khỉ Vali giành lại ngôi báu cho Sugriva. Trước tinh thần nghĩa hiệp và lòng dũng cảm đó của Rama, Sugriva bèn phái tướng khỉ Hanuman tài giỏi, có phép thần thông biến hóa đi theo giúp sức anh em Rama.
Chiến đấu với quỷ vương Ravana gặp rất nhiều khó khăn, Ravana vốn là con quỷ có mười đầu , đầu chặt xong lại mọc lên, nhưng nhờ sự giúp đỡ của Hanuman và nhờ có thanh kiếm thần của thần Brahma cấp cho nên Rama dã tiêu diệt được Ravana cứu được nàng Sita.
Sau thắng lợi đó tưởng chừng hai vợ chồng sẽ mừng vui khôn xiết trong cảnh hội ngộ, nhưng không ngờ trong lòng Rama bỗng nổi lên cơn ghen tuông dữ dội. Rama nghĩ rằng Sita không còn đủ tiết hạnh và lòng chung thủy khi sống với quỷ Ravana do đó không muốn nhận nàng làm vợ nữa. Sita thấy vậy rất đau lòng , nàng đã cố dùng những lời lẽ để minh oan cho mình, cuối cùng không còn cách nào khác, nàng đành nhảy vào lửa để tự thiêu. Nhờ có thần lửa Agni chứng giám lòng trong trắng của nàng nên đã không thiêu đốt nàng. Giữa ngon lửa thân mình nàng sáng ngời như Mặt tẳng , thần Lửa giao nàng lại cho Rama , Rama vui sướng dang tay đón nàng. Cũng đúng lúc hết hạn đi đày, vợ chồng Rama cùng em trai trở về kinh đô trong cảnh dân chúng náo nhiệt đón mừng Rama lên ngôi trị vì đất nước. Từ đó vương quốc Kosala sống trong cảnh thái bình thịnh vượng.
[Đoạn tiếp sau không có trong nguyên bản khúc ca]
Trăm họ đang sống trong cảnh thái bình yên vui thì từ trong đám vươngg công quý tộc ở đô thành nổi lên dư luận dèm pha, chỉ trích nhà vua đã dung túng cho một người đàn bà đã thay lòng dổi dạ , chung chạ với quỷ sứ. Rama nghe tin đó lại nổi cơn ghen một lần nữa bèn đuổi Sita vào rừng sâu đúng lúc nàng đang mang thai.
Sita vào rừng trong cảnh đau khổ, nàng khóc lóc kể lể nỗi niềm với cây cỏ rồi ngất đi giữa rừng sâu, May thay có đạo sĩ Valmiki tu gần đấy nhận nàng làm con nuôi.
Mười năm sau, trong đám hội lớn ở đô thành Ayodhya có hai em bé là Kusa và Lava đi đến đâu cũng hát kể kì tích của Rama, lòng đau khổ và niềm chung thủy của Sita khiến mọi người nghe bùi ngùi xúc động. Rama nghe tin đó đã gọi hai đứa bé vào cung , hỏi đầu đuôi mới nhận ra hai đứa con của mình do Sita sinh ra trong rừng.. Biết vậy, Râm buồn phiền hối hận cho đón Sita về kinh, nhưng Sita không muốn găp lại Rama nữa mà cầu xin đất me là thần Đất mở rộng luốn cày đón nàng trở về trong lòng đất, nơi đã sinh ra nàng.
Rama đau đớn van nài thần Đất, nhưng thần Brahma xuất hiện an ủi chàng và cho biết chàng sẽ được tái hợp trong kiếp sau ở cõi trời, Sau đó, Rama nhường lại vương quốc cho hai con và về trời, trở lại bản thân nguyên thủy là Visnu - thần bảo vệ của toàn thể vũ trụ.
*Nguyên bản khúc ca bằng tiếng Sakrit' gồm bảy cuốn, cuốn sau cùng là phụ bản do đời sau thêm vào . Phụ bản tiếng Sankrit' gọi là Uttara Kanda. Đoạn sau có thể người ra thêm vào để kể về lòng chung thủy tốt dpdej của nàng Sita , vợ hoàng tử (lúc này đã là nhà vua) Rama nhằm gây thêm xúc động cho người đọc. Tác phảm chia làm 500 đoạn, gồm 24.000 slôka (sloka là câu thơ đôi) gần 5 vạn dòng .
