Bút Nghiên
ButNghien.com
- Xu
- 552
VÈ
I. GIỚI THIỆU CHUNG VỀ VÈ
1. Khái niệm
Trong loại tự sự dân gian Việt Nam, chủ yếu có truyện và vè. Truyện dân gian có lối kể bằng văn xuôi, có thể là văn vần. Còn vè bao giờ cũng là văn vần.
Trong Ðại Nam quốc âm tự vị, vè là chuyện khen chê có ca vần, và việc sáng tác vè là đặt chuyện khen chê có ca vần. Ðịnh nghĩa này còn đơn giản, nhưng đã nêu được những đặc trưng cơ bản của vè.
Nếu ca dao là từ Hán Việt, thì vè là một từ thuần Việt. Vè là một thuật ngữ văn học dân gian có liên quan với từ vè trong vần vè. Vè là thể loại tự sự dân gian bằng văn vần, có cơ sở từ lối nói vần vè của nhân dân, chủ yếu nhằm phản ánh kịp thời và cụ thể những chuyện về người thật, việc thật ở từng địa phương, những sự kiện có ý nghĩa trong đời sống nhân dân.
Ở vè, việc xác định thể loại một số tác phẩm văn vần có phải là vè hay không, hoặc hiện tượng gọi vè lục bát là thơ là một vấn đề cần quan tâm, mặc dù việc phân định cũng không phức tạp.
Về tiến trình phát triển, vè có từ bao giờ chưa thể khẳng định dứt khoát. Có thể vè đã manh nha từ trước, nhưng chỉ phát triển thành thể loại lớn từ thế kỷ XVI, đặc biệt là thế kỷ VXII về sau, đáp ứng nhu cầu bức thiết phản ánh thực tại xã hội một cách khẩn trương, nhanh gọn và sắc bén. Ðại thể, vè đã nảy sinh chủ yếu trong thời kỳ phong kiến, phát triển nhất trong thời kỳ cận đại ở các thế kỷ XVIII, XIX, XX. Sự xuất hiện của vè là một bước tiến mới của văn tự sự dân gian. Vè xuất hiện để kể chuyện theo cách có vần có nhịp, cùng với lối kể truyện bằng văn xuôi đáp ứng đầy đủ hơn việc biểu hiện nội dung các vấn đề xã hội nhân dân muốn nêu lên.
2. Ðặc điểm
Tính địa phương
Vè phản ánh hiện thực ở từng địa phương nhất định, bộc lộ rõ thái độ của người dân địa phương trước những sự việc, sự kiện đó. Phạm vi những người quan tâm đến sự kiện được vè ghi lại, làn sóng dư luận về sự kiện ấy, sự lưu truyền bài vè đều mang tính địa phương rõ nét.
Có những bài vè ghi lại những sự việc, nói về nhân vật ở một địa phương nhất định, nhưng do tính chất tiêu biểu của sự việc, sự kiện, nhất là những sự kiện về lịch sử và nhân vật lịch sử, cho nên nó có thể phổ biến rộng rãi ở những địa phương khác, có khi ở phạm vi toàn quốc. Song, đặc điểm tiêu biểu của vè vẫn là tính chất địa phương.
Vè Cầu Ngói Chợ Liễu, Vè anh Nghị lấy o Hương, Vè Năm Chơi, Vè Quản Hớn ...
Tính thời sự
Vè mang tính thời sự rõ nét. Các sự kiện trong quá khứ ít được vè quan tâm. Vè xuất hiện tức thời, nắm bắt nhạy bén sự việc, sự kiện, ghi nhanh, rồi truyền đi để gây dư luận.
Vè thách cưới, Vè bão năm Tỵ, Vè sai đạo, Vè thầy Thông Chánh ...
Vè có vận mệnh ngắn ngủi. Phần lớn các bài vè xuất hiện để đáp ứng việc phản ánh dư luận quần chúng trong một thời điểm nhất định, ở một địa phương nhất định. Thông thường người ta thường quên đi bài vè khi sự việc được phản ánh mất đi ý nghĩa thời sự. Thay vào đó là những bài vè mới hướng về những sự kiện mới.
Một đặc điểm khác, vè không kể chuyện theo lối bàng quan mà bộc lộ thái độ của nhân dân trước sự việc được phản ánh. Nhân dân chế giễu tệ nạn thách cưới, thói lười nhác, khoác lác, căm ghét bọn quan lại đục khoét mặc dân tình khốn khổ, ta thán về nạn thuế khóa, phu phen, tạp dịch nặng nề, mặt khác ca tụng những thành tích xây dựng làng xã, ca ngợi những người anh hùng ... Vì vậy, vè mang tính khuynh hướng rõ rệt. Vè có nét giống phóng sự, ký sự, bút ký trong văn học.
II. PHÂN LOẠI VÀ NỘI DUNG VÈ
Theo tiêu chí thể thơ, có thể chia vè thành các loại: vè lục bát, vè nói lối...
Theo tiêu chí đề tài, nội dung phản ánh, có thể phân vè thành 3 tiểu loại.
1. Vè kể chuyện về loài vật, cây trái, sự vật
Ðó là những bài vè kể về các loại thổ sản, các loài vật có trong tự nhiên, những sự vật hiện tượng quen thuộc trong đời sống mà người kể muốn thể hiện sự hiểu biết, hoặc muốn giới thiệu về miền đất.
Vè chim chóc, Vè trái cây,Vè cá, Vè rau, Vè các thứ lúa ...
-Nghe vẻ nghe ve,
Nghe vè chim chóc.
Hay moi hay móc,
Là con thằng chài.
Lông lá thật dài,
Là con chim phướn.
Rành cả bốn hướng,
Là con bồ câu.
Giống lặn thật sâu,
Là con cồng cộc ...
(Vè chim chóc).
Những bài vè về tôm cá rất phong phú:
-Ðầu lớn chôm bôm,
Là con tôm tít.
Bắt người ăn thịt,
Là con tôm hùm.
Ăn ở bụi lùm,
Là con tôm cỏ.
Bắt bỏ vào trỏ,
Là con tôm lươn.
Gánh đất lấp đường,
Là con tôm đất.
Vô chùa lạy phật,
Là con tôm tu ...
(Vè cá tôm).
Ðặc sắc phải kể đến vè rắn:
-...Ðựng đầy một thúng,
Là rắn cạp nia.
Ăn rồi ngậm nghe,
Hổ hành nấu cháo.
Dữ mà nhỏ xíu,
Vốn thiệt rắn trung ...
(Vè rắn U Minh)
Ngoài ra những bài Vè nói ngược, Vè nói láo ... cũng thể hiện những ý nghĩa rất thiết thực.
-... Ngựa đua dưới nước,
Tàu chạy trên đồng.
Bảy mươi có chồng,
Mười lăm ở giá.
Ăn trầu bằng cán,
Hút thuốc bằng vôi.
Giã gạo bằng nồi,
Nấu cơm bằng cối.
Vác đá dồn gối,
Ðắp nhà bằng bông,
Làm ruộng đi không,
Ðánh bài cào vác cuốc...
(Vè nói ngược).
-...Nhà tôi có một cái nồi,
Ðể ba táo gạo mà nồi còn lưng.
Nhà tôi có một bụi gừng,
Nhổ lên đi bán độ chừng bốn xe.
Nhà tôi có một cây me,
Hái vô một trái bằng hũ ghè đựng tương ...
(Vè nói láo).
2. Vè thế sự (vè sinh hoạt xã hội)
Khái niệm vè thế sự được hiểu bao hàm ý nghĩa vè sinh hoạt. Ở loại vè này, bên cạnh tính thời sự, tính địa phương rất nổi bật.
Vè thế sự miêu tả cụ thể, sinh động, trực tiếp đời sống nhân dân. Vè xuất hiện do nhu cầu phản ánh hiện thực một cách nhạy bén và kịp thời. Tính chất người thật, việc thật thể hiện rõ rệt trong các bài vè lấy đề tài ở các sự kiện thông thường của đời sống.
Vè thế sự có xu hướng chung là trào phúng. Nhiều bài vè đả kích những hành vi phương hại đến phong tục tập quán, đạo đức nhân dân, những hiện tượng không bình thường, những tệ trạng xã hội.
Vè thách cưới, Vè chửa hoang, Vè uống rượu, Vè nói dóc, Vè đánh bạc, Vè đi bối ...
-Thôi thôi ví lỡ ra rồi,
Bồng thử ra ngồi coi thử giống ai...
(Vè chửa hoang).
Vè ghi nhận thực trạng đời sống nhân dân. Loại vè có giá trị hiện thực hơn cả là những bài đả kích ách thống trị của bọn thực dân, phong kiến. Từ những sự kiện cụ thể trong đời sống sinh hoạt, nhân dân đã thấy được những nguyên nhân xã hội dẫn đến cuộc sống khốn cùng. Nhìn chung, vè đã miêu tả rất sinh động cuộc sống nhân dân, phản ánh hiện thực xã hội nước ta dưới ách thống trị thực dân phong kiến.
Vè bão năm Tỵ, Vè Cầu Ngói, chợ Liễu, Vè thầy cai, Vè đi phu Cửa Rào...
Ở Vè Cầu Ngói, Chợ Liễu, đối tượng đả kích là bọn quan chức địa phương:
-Kẻ đêm sẩy hầm,
Người ngày sẩy hố,
Gánh đổ gồng nghiêng ...
... Làng nước xóm giềng
Than lan khổ sở ...
Tiền công thu vào,
Lúa công góp lại,
Nhưng đường sá hư,
Chỉ là dân sửa,
Nhưng cầu giếng lở,
Chỉ là dân xây;
Việc chi nỏ hay,
Chỉ lo cúng tế,
Tranh giành xôi thịt ...
Miệng em vú lấp,
Bị chị bánh đầy,
Sống mặc, chết mặc !
Ở bài vè Vua quan lại về tổn hại đến dân, tên chánh tổng Phù Lưu trở thành đối tượng đả kích trực diện bên cạnh bọn vua quan chuyên sách nhiễu nhân dân.
...Bây giờ hàng tổng đấp đê,
Vua quan lại về làm hại đến dân.
Quan trên ích lợi nhiều phần,
Ðể cho dân sự khổ thân thế này.
Một đoàn áo thụng đến đây,
Tập chào, tập vái, đến ngày vua ra.
Ô tô thì đậu ngã ba,
Dân sự thì đứng đàng xa mà nhìn.
Quan bắt gánh đá Rú Bìn,
Rải một mạch liền: Tà Hạ về ta.
Roi song nó đập tuốt da,
Nó vô tận nhà nó bắt liên miên.
Bờ đường bắt cắm cờ liền,
Quan hàn thì được ngân tiền vua ban.
Bài vè Cải dịch y phục thể hiện thái độ bất mãn của người dân trước lệnh vua Minh Mạng:
Bước sang năm mới bình yên,
Chiếu vua hạ truyền:
Cải dịch y phục,
Quan huyện đã giục,
Lý trưởng, mục, tiên.
Lệnh vua đã truyền.
Bắt dân mặc cả.
... Mai phiên chợ Trai,
Phải mượn quần chồng.
Ðã cực trong lòng,
Lại thêm xấu hổ.
Không đòi mô chộ,
Ăn mặc ra ri.
Anh bước chân ra đi,
Không quần mà có áo ...
Bên cạnh đó là những bài vè đả kích ách thống trị của thực dân:
Từ ngày có mặt thằng Tây,
Phu phen tạp dịch ngày rày khốn thay.
Kẻ bắt giữa ruộng cày,
Người không cho sắm sửa.
Chồng yếu, bắt vợ,
Cha yếu, con đi,
Ruộng cày bỏ trắng ...
(Vè đi phu Cửa Rào).
Có những bài vè có tính chất khái quát nói về một loại sự việc, một loại người nhất định trong xã hội có thể phổ biến ở nhiều địa phương. Loại vè này nói về nỗi khổ của tầng lớp dân nghèo. Ở những bài vè này tính chất trữ tình tăng lên do lối phản ánh thực tại ít nhiều có tính chất khái quát.
... Thân tôi đi sớm về trưa,
Vác cày vác bừa đã mỏi hai vai.
Chú thuê quan một tôi nài quan hai,
Tôi ở với ngài đã chẵn hai năm.
Chú thím ăn rồi bắt tôi đi nằm,
Bắt tôi xay lúa tối tăm trong nhà.
Cái niêu bằng cái trứng gà,
Bỏ vô ba hột thảm là chú ơi ...
(Vè chăn trâu).
... Chửa sáng dắt trâu đi cày,
Dọn bờ cuốc gốc nửa ngày chưa tha:
Bờ lớn con hãy cuốc ra,
Bờ bé đắp lại cho bà con ơi !.
Việc làm khắp chốn cùng nơi,
Giục đi cắt cỏ vai tôi đã mòn !
... Về nhà xay đỗ, cạo khoai,
Xay thóc gĩa gạo, canh hai chưa nằm.
Gà kia mày gáy chiêu đăm,
Ðể chủ tao nằm, tao ngủ chút nao !
(Vè đi ở).
Ngoài ra có thể kể đến nhiều bài vè kể về những cảnh ngộ khác như: Vè chồng chung, Vè vạn cấy, Vè đi phu...
