Thơ thiền Lý-Trần

[Bút Nghiên]

Thơ thiền Lý-Trần​

Tâm Không

Thân như tường bích dĩ đồi thì,
Cử thế thông thông thục bất bi.
Nhược đạt tâm không vô sắc tướng,
Sắc không ẩn hiện nhậm thôi di
-Thiền sư Viên Chiếu (Mai Trực 999-1091) -​

Thơ thiền là thơ viết bằng chữ Hán.

Thơ thiền phần lớn là ngững bài kệ, hoặc là vấn đáp giữa sư phụ và môn đệ cốt đưa đến việc khai thông trí tuệ. Nhiều bài cũng khô khan nghiêm khắc như những pháp cú, nhưng cũng có nhiều bài đẹp như một bài thơ. Nhiều khi những câu trả lời còn có dạng công án không trực tiếp liền nghĩa với câu hỏi như trong bài Tham đồ hiển quyết (Chỉ rõ bí quyết đạo thiền cho môn đệ) của Viên Chiếu (Mai trực, 999-1091) (21) về Phật và Thánh. Sư đáp ở hai câu đầu :

Ly hạ trùng dương cúc (Trùng dương đến cúc vàng dưới dậu)
Chi đầu thục khí oanh (Xuân ấm về, oanh náo đầu cành) (22)
Huệ Chi - Băng Thanh dịch, TVLT, I, 266-293

Nói về sự gần gũi của Phật bằng những hình ảnh vô cùng linh động, tràn đầy sức sống trong cao điểm của mùa thu (trùng dương hay trùng cửu nhầm 9 thánh 9 âm lịch), một mùa thường được xem là mùa buồn đi về đìu hiu, chết chóc, nhưng lại được sưởi ấm bằng màu vàng của hoa cúc quanh quẩn bên thềm. Lại đến lúc xuân về thì bao nhiêu là cảm giác của sức sống mạnh mẽ đến với con người một cách tự nhiên, không ngại kêu gọi đến lục căn (thân căn và nhĩ căn : xuân ấm, oanh náo). Thế cũng là cách đến với Phật Thánh. Chúng sinh và Phật Thánh rất gần nhau, hàm chứa trong cảnh vật thiên nhiên trong tiếng chim chót vót đầu cành. Nhưng tất cả đều đến với những ai biết trầm mình trong thiên nhiên, không thành kiến cố chấp, không ray rứt, không dấy động trong tuần huờn vũ trụ. Chỉ có bao nhiêu từ mà giác quan con người trần tục được vận dụng để đưa con người về với Phật. Về không phải để tôn thờ, để đề cao pháp lý mà về để thấy và hưởng được cái đẹp của cúc vàng, để sưởi ấm trong nắng xuân, để quên mệt nhọc phiền não khi nghe tiếng oanh thúc dục (hay như trong dị bản khi thấy sắc nồng của hoa đào). Thời gian như không còn xa xôi lê thê, mà đọng lại trong vận chuyển, không gian ấp ủ thân mật khiến con người không cảm thấy bơ vơ. Cái thân mật được gợi ra từ những từ rất bình dân của cây cỏ quanh nhà như " dưới dậu, đầu cành ". Thời gian, không gian, sân khấu của thế giới hiện tượng trong tục đế quấn quyện lấy con người đưa thế giới nhân sinh vào bao la bất tận, trong vĩnh cữu trường tồn.

Thiền sư Vạn Hạnh (?-1018) (23) cũng nói về con đường từ bản thể chân ly
vượt lên những cái phiền não do thế giới hiện tượng gây ra, bằng cách khêu gợi trí tưởng tượng. Kiếp người nhanh như một chớp điện có rồi không trong khoảnh khắc, mỏng manh đầy đe dọa như hạt sương động rung rinh đầu cỏ. Nhưng những ai biết nhận thức với cái nhìn bên kia những sắc tướng do ngũ uẩn kết cấu thì không những không còn sợ hãi mà còn đi đến được trạng thái an nhiên, bất diệt điềm tĩnh dửng dưng như các pho tượng Thích Ca. Phút chốc là vô tận. Sự xoay vần biến hóa của trời đất (xuân vinh, thu khô) cũng như sự thịnh suy trên đời đi theo lẽ tự nhiên của nó, không hề hấn gì đến chân lý vĩnh hằng.

Thân như điện ảnh hữu hoàn voâ (Thân như bóng chớp, có rồi không)
Vạn mộc xuân vinh, thu hựu khô (Cây cối xuân tươi, thu não nùng)
Nhậm vận thịnh suy vô bố úy (Mặc cuộc thịnh suy đừng sợ hãi)
Thịnh suy như lộ thảo đầu phoâ (Kìa kìa ngọn cỏ giọt sương đông)
Ngô Tất Tố dịch trong Văn học đời Lý,
VHĐL (NXB Mai Lĩnh, Hà Nội, 1942)

Thiền sư Chân Không (Vương Hải Thiềm 1046-1100) (24), thiền phái Nam Phương cũng nhắc đi nhắc lại cái mầu nhiệm của chân không làm tươi thắm lại vạn vật khi bão lửa (lực lượng to lớn của Phật pháp phá vô minh) đã đốt tàn rụi hết những vết u minh chất chứa bên trong. Chân pháp thường trụ như núi rừng xanh thẫm. Mây có trắng đến đâu, có tan mau nhưng lúc nào cũng chực sẵn để tái hiện đe dọa những ai sơ hở chểnh mảng. Sức sống tái hồi mạnh hơn, thơm hơn vì đã được lửa làm tinh khiết.

.......
Kiếp hỏa đỗng nhiên hào mạt tận (Lửa bùng thiêu đến mảy tơ,)
Thanh sơn y cựu bạch vân phi (Ngàn xanh, mây trắng bây giờ còn bay)
.......
Bình nguyên kinh hỏa hậu (Đồng bằng trải lửa thiêu)
Thực vật các thù phương (Cỏ cây thơm hơn nhiều)

hoặc dã ngài còn nói về cái bất diệt, cái sức sống vô cùng của vạn vật bằng
cảnh của mùa xuân trong cõi Phật :

Xuân lai xuân khứ nghi xuân tận (Xuân qua xuân lại ngỡ xuân tàn,)
Hoa lạc hoa khai chỉ thị xuân (Hoa dù rụng nở, vẫn hoàn tiết xuân)
Phạm Tú Châu dịch trong TVLT, I, 303

Những câu trên nhắc ta nhớ đến bài kệ của thiền sư Mãn Giác (Lý Trường 1052-1096) (25) thiền phái Bích Quán thế hệ thứ tám làm trước khi tịch diệt. Tư tưởng, lời thơ, giáo lý đượm một màu xuân vĩnh cửu, tràn đầy niềm tin vào chân không bao la. Chết không cô đơn, không là hết mà cũng không phải là sa vào cái vòng lẩn quẩn trầm luân. Cành mai là tượng trưng cho cái đẹp, cái tươi của Phật pháp, rất gần gũi (trước sân), không bị che lấp đối với người biết tìm đường, mặc dù bóng tối (đêm qua). Ngài khuyên mọi ngườ đừng lầm lũi chạy theo những việc đời không đáng kể :

Xuân khứ bách hoa lạc, (Xuân ruổi, trăm hoa rụng,)
Xuân đáo bách hoa khai. (Xuân tới, trăm hoa cười.)
Sự trực nhãn tiền quá, (Trước mắt, việc đi mãi,)
Lão tòng đầu thượng lai. (Trên đầu, già đến rồi.)
Mạc vị xuân tàn hoa lạc tận, (Đừng tưởng xuân tàn hoa lạc tận)
Đình tiền tạc dạ nhất chi mai. (Đêm qua, sân trước, một cành mai)
Ngô Tất Tố dịch, VHĐL

Các vấn đề sinh tử thân tâm luôn luôn là nòng cốt của lập luận. Nhưng ít khi các vị thiền sư luận bàn một cách trừu tượng siêu hình, xa trần tục. Viên Chiếu(26) đã so sánh thân xác con người với bức tường đổ nát xiêu vẹo. Mà thân xác hay là cả kiếp người cũng thế ! Lúc nào cũng phải đương đầu với thử thách, với khổ đau. Thân xác là ngũ uẩn kết hợp với những đòi hỏi của nó, với những thích thú hay đau đớn, mới thấy đẹp đẽ đó thì lại thối rữa ra đó :

Thân như tường bích dĩ đồi thì, (Thân như tường vách đã lung lay,)
Cử thế thông thông thục bât bi. (Lật đật người đời, những xót thay.)
Nhược đạt tâm không vô sắc tướng, (Nếu được"lòng không"không tướng sắc,)
Sắc không ẩn hiện nhậm thôi di . (" Sắc " " không ", ẩn hiện, mặc vần xoay.)
Ngô Tất Tố dịch, VHĐL

Cái nhìn và lối giảng của thiền sư thật là sâu sắc, đầy chi tiết hiện thực đập mạnh vào tâm trí con người (bức tường đã dãi dầu với mưa nắng nên đến lúc phải đổ nát). Thấy bên ngoài là thế, nó gợi lên trước mắt người nhìn (sư là người tu Quán Bích) những hành động tác dụng đưa đến trạng thái ấy (người ta phí sức sinh hoạt hấp tấp không ngừng để suy nghĩ : cử thế thông thông). Phương tiện giải thoát đi đến tự do không bị dục vọng ràng buộc ở gần kề, chỉ cần để cho tâm không bị dao động, tin vào pháp thân bất diệt thì, cũng như ngài đã dạy " mặc vận thịnh suy vô bố úy ".

Như thế, từ những thí dụ rất cụ thể, gần gũi các thiền sư đã đề cập đến những vấn đề siêu hình một cách rất tự nhiên không cầu kỳ trừu tượng như sắc, không, tục đế, diệu đế. Tác dụng chân không, mô tả, định nghĩa diệu tính chân không đều được nói lên đi từ riêng rẽ đến đại đồng.

Khuông Việt, nhà sư lớn khuông phò đất Việt (Ngô Chân Lưu 933-1011) (27) chỉ bằng hai câu ngắn gọn nhưng hàm súc, đã đông đặc giáo lý và định vị trí bản thể cá nhân trong mênh mông vạn vật, qui về cái trọn vẹn của chân không :

Thủy chung

Thủy chung vô vật diệu hư không
Hội đắc chân như thể tự đồng
Sau trước có gì đâu !
Hư không mới nhiệm mầu.
Chân như bằng hiểu được,
Tâm thể cũng như nhau.
Huê Chi dịch thơ, TVLT, I, 210

Vượt qua được cái nhìn trần tục, chân không không phải là trống rỗng mà là nơi " vô vi " không giấy động nhân duyên nữa. Ánh sáng diệu huyền luôn luôn dẫn lối những ai không đễ cho sắc tướng dục vọng làm lạc hướng, và những ai biết vững tâm bảo vệ, nâng niu, trìu mến ý chí quay về bờ giác.

Đạo Hạnh (Từ Lộ ?-1117) (28) đã định nghĩa quan niệm chân không diệu hữu của trung quán luận, với hình ảnh sông nước trăng đêm gợi cảm đầy thơ mộng :

Hữu Không

Tác hữu trần sa hữu ( Có thì có tự mảy may)
Vi không nhất thiết không (Không thì cả thế gian nầy cũng không)
Hữu không như thủy nguyệt (Vừng trăng vằng vặc in sông)
Vật trước hữu không không (Chắc chi có có, không không mơ màng)
Huyền Quang (1254-1334) dịch thơ (?) TVLT, I, 345

Từ cá nhân phàm tục mà nhìn với mắt thịt thì cái gì cũng có, từ trọng đại cho đến ti li như hạt bụi cũng là có. Nhưng đứng từ chân tâm, với ánh sáng của diệu lý thì mọi sắc đều không, mọi sắc đều chỉ là sự kết hợp của các nguyên tố, hiện ra đó rồi lại tan rã trong giây phút. Ẩn dụ Phật giáo có thể thấy trong câu " hữu không như thủy nguyệt " : sông nước là bể khổ, là dòng luân hồi vô tận (nếu cứ nhìn theo tục đế), mà ánh trăng là ánh sáng trong đêm tối dẫn đường cho người tu qua bên kia bờ giác (đáo bĩ ngạn). Người dịch bài thơ nầy ra nôm phải là một thiền sư nặng tâm hồn thi sĩ, dù nếu không phải là Huyền Quang (29), hay là một thi sĩ cao độ tu thiền, mới dùng được những từ như " vằng vặc ".

Nhưng địa vị của con người cá nhân trong tư tưởng nầy có bị hòa tan mất không ?, nó có bị loãng mất trong " không không vô thủy vô chung " chăng ? Con người nếu có được trở về ngôi nhà của cha như người cùng tử trong kinh Pháp Hoa có còn giữ được cá tính không ? Để giải đáp những thắc mắc triết lý siêu hình ấy các thiền sư cũng dùng nhiều ẩn dụ cụ thể lấy từ cảnh trí thiên nhiên để nói lên tính vô nhị của các pháp. Từ đó khoảng cách đưa đến lập luận của Âu Đạo Huệ ( ?-1173) (30) nói về sắc thân và diệu thể " chẳng hợp chẳng phân li ", xác nhận nhục thể trần gian là thực tại không còn xa mấy nữa. Ai muốn phân biệt hữu ngã và vô ngã thì hảy xem cành hoa tồn tại trong lò lửa (" lô trung hoa nhất chi "). Hình ảnh hoa trong lửa cũng được Ngộ Ấn (Đàm Khí 1020-1088) (31) dùng đến để dặn dò môn đệ lúc sấp mất : liên phát lô trung thấp vị can (trong lò sen nở sắc thường tươi).

Từ bên ngoài thực thể vật chất với thơ thiền ta có thể theo tư tưởng các sư mà trầm mình vào chân không diệu hữu. Rồi từ sự không phân biệt vô ngã bản ngã ta có thể đi đến sự xác nhận thân, tâm con người trong cỏi đời nầy, trong kiếp sống nầy đều có quan trọng ngang nhau. Chân tâm và nhục thể đều là một. Phật tổ là một. Phật và chúng sinh là một. Trần gian và thiên đường đều tại nơi tâm. Phật tức tâm.

Hảy nghe sư Tịnh Không (Ngô Tịnh Không ?-1170) (32), học trò của Đạo Huệ đem kinh nghiệm phá vô minh của mình truyền giảng cho môn đệ bằng một bức họa hùng tráng lung linh vô tận :

.....
Vấn : Như hà thị Phật ? (Thế nào là Phật ?)
Sư vân : Nhật nguyệt lệ thiên hàm ức sát, (Nắng tỏa trăng soi triệu cõi đời,)
Thùy tri vân vụ lạc sơn hà. (Ai ngờ sông núi móc mưa rơi)
.....
Nhật nhật hội chúng (Một buổi họp mặt học trò)
Băng Thanh dịch, TVLT, I, 479-480

Nguyễn Trí Bảo (?-1190) (33), học trò Đạo Hụê, còn dùng hiện tượng của vũ trụ bao la gợi lên cái quyền lực của Phật pháp, xé tan vô minh như gió thần quét sạch mây mù, đem lại bầu trời quan đãng như tâm trí của người ngộ đạo:

Tạ Đạo Hụê thiền sư (Cảm tạ thiền sư Đạo Hụê)

Bất nhân phong quyển phù vân tận, (Không nhờ gió cuốn sạch mây mù,)
Tranh kiến thanh thiên vạn lý thu ? (Sao thấy trời xanh muôn dậm thu ?)
..........
Nguyễn Trí Bảo
Huệ Chi dịch, TVLT, I, 517-518

Nhưng đã chấp nhận thân tâm hòa vào cát bụi (Phan Trường Nguyên 1110-1165, thế hệ 10 Quán Bích : tại quang tại trần, thường ly quang trần) (34) thì làm sao tránh khỏi những phiền lụy nhỏ nhen, những dục vọng tầm thường. Những sáng tác của các nhà sư dần dà xoay quanh những vấn đề kiên trì giữ gìn cho lòng dạ đừng bám vào bụi đời, đừng vị kỷ, và hướng về nếp sống tự nhiên. Từ bình diện lập luận triết lý dần dà các bài thơ hướng về việc tìm phương thức nhập thế trong tự nhiên, về cách sống không dơ bẩn trầm mình vào hài hòa cảnh vật. Ảnh hưởng của Đạo giáo và Nho giáo càng lúc càng lộ rõ nét.

Thơ văn là chứng tích của sự hòa giải đó. Và thiền sư không còn chiếm địa vị gần như duy nhất trong sáng tác. Nhiều tác gia quan trọng là người đời, hoặc là người lăn lóc trong trường đời rồi mới xuất gia. Thơ văn trong thế kỷ XIII còn phát triển theo khí thiên đất nước, trong tình yêu tổ quốc, trong hy sinh giữ nước trước xâm lược Nguyên-Mông, trong tình thương người (Văn Học Việt Nam, 71-138) (35). Nhưng các thi sĩ vẫn nặng màu thiền, một lối hành thiền rất gần với thực tế. Trần Thái Tông (Trần Cảnh 1225-1277) với Khóa Hư Lục, đã nói lại những vấn đề từng được đề cập đến về thân tâm, và đã xác định sự hiện hữu của thân xác. Sách còn là những bài thuyết pháp tường tận về cách niệm Phật, cách khai thông trí tụê. Trần Thái Tông không những đã dung hòa những triết lý của Phật giáo mà còn dung hòa Nho-Phật qua từ ngữ lấy từ Lão-Trang (chân tể). Nhưng những tác phẩm của ngài là những tác phẩm triết lý, dạy đời. Chất thơ rung cảm dù có nhưng cũng gây ít dấu ấn nghệ thuật thôi. Đến Trần Thánh Tông (1240-1290) thì Nho giáo lại càng đậm nét. Sự hiếu thảo, tình huynh đệ, nghĩa quân thần được đề cao. Với thi ca của Tuệ Trung thượng sĩ (Trần Tung 1230-1291) (36) một người đã từng vào sinh ra tử trên chiến trường, cái chết không còn là tuyệt vọng là sợ hãi màthật đúng là " tử qui ". Lời thơ trong sáng, tinh thần tự tin được bộc lộ qua bài " Thị học " :

Thị học (Gợi bảo người học đạo)

Học giả phân phân bất nại hà (Học đạo mênh mang ai có hay,)
Đồ tương linh đích khổ tương ma(Gạch đem mài gạch, nhọc nhằn thay !)
Báo quân hưu ỷ tha môn boä (Cửa người anh hãy thôi nương dựa,)
Nhất điểm xuân quang xứ xứ hoa (Một ánh xuân về hoa đó đây.)
Tuệ Trung Thượng sĩ
Đỗ Văn Hỷ dịch, TVLT, II, 232-233


Sức mạnh diệu huyền của Phật lực được thể hiện qua những hình ảnh thông dụng trong kinh kệ như chỉ cần một ánh sáng xuân mà muôn hoa đua nở (nhất điểm). Dung hòa thuyết " bất nhị " trong Phật giáo với Nho giáo trên lập trường trung dung được xem gần như một thái độ đương nhiên. Có lẽ đây làcon đường tự nhiên đi đến thái độ " khế lý khế cơ ", tuỳ thời không quá khích cưỡng bách của Phật giáo Việt Nam, mà cửa thiền lúc nào cũng rộng mở. Trong bài " Ngẫu tác " Thượng sĩ đã cho thấy cái nhìn bằng " ngũ nhãn " theo thuật ngữ Phật giáo gòm nhục nhãn, thiên nhãn, tuệ nhãn, pháp nhãn, Phật nhãn, dù có sáng suốt đến đâu đi nữa thì đối với người nhập thế - mà nhập thế cũng là một cách tu - vì đời nhiều cát bụi, nhiều tạo tác đối đãi, cũng không đầy đũ trọn vẹn để hướng dẫn việc làm. Tùy thời mà làm mới đúng cách (Vật bất năng dung : Vào xứ mình trần bỏ áo đi ; Phải đâu vô lễ, chỉ tùy nghi...., dịch theo Trúc Thiên, TVLT, II, 257). Trọng người như thế thì còn ai dám bảo là xuất thế ! Như vậy Nho giáo, và con người trần tục, thế giới trần tục đến đây đã được định một ngôi vị quan trọng. Từ Phật đến Nho như trong tư tưởng Trần Thái Tông, hay từ Nho về Phật như trong con đường hành đạo của Thượng sĩ, tựu trung con người từ nhiều bình diện đã được chấp nhận. Chữ " nhàn ", và thái độ ẩn dật luyện chân tâm trong thiên nhiên cây cỏ rất quen thuộc với các sĩ phu những thế hệ sau cũng được Thượng sĩ nói đến, đôi khi còn có Phật Quan Âm bác ái vô biên phò trì (bài Thoái cư : .... Chọn chốn thanh u gửi gấm mình ; ... Đêm mộng Quan Âm vào cỏ rậm ; Dòng thu trong vắt, móc long lanh, Đào Phương Đình dịch, TVLT, II, 270-271). Nhưng có lẽ bài " Giang hồ tự thích " là bài thơ chan chứa nhiều chất thơ, chuyễn tiếp tới lối thơ trữ tình gợi cảm của Trần Nhân Tông, Huyền Quang và gần ta hơn nữa là những nhà thơ lãng mạng nặng không khí Lão-Trang :

Giang hồ tự thích (Vui thích giang hồ)

Tiểu đĩnh trường giang đãng dạng phù, (Sông dài, thuyền nhỏ nổi lênh đênh,)
Du dương trạo bát quá than đầu. (Cất mái chèo qua đoạn thác ghềnh.)
Nhất thanh hà xứ tân lai nhạn (Một tiếng nhạn trời đâu vẳng đến,)
Trắc giác thu phong biến thập châu (Gió thu như đã dậy mông mênh)
Tuệ Trung Thượng sĩ
Đào Phương Bình dịch, TVLT, II, 244

Con người - tuy chưa được nói rõ ra nhưng ta cũng đoán được sự hiện diện trên chiếc thuyền con - sao nhỏ nhoi thế, sao vô định thế (lênh đênh), trên dòng sông định mệnh ! Ngày giải thoát còn xa (sông dài). Nhưng sao cũng can đảm, tự tin thế, làm chuyện to mà vẫn thản nhiên, không hô hào tự trọng (cất mái chèo qua thác ghềnh). Mà khi cứ tưởng là vô vọng (mùa thu) thì chỉ cần một tiếng văng vẳng của chân tâm (không nhiều lời giảng dạy (nhất thanh) mà chỉ cần khơi lại (vẵng đến) Phật lực có sẵn trong mọi người (đốn ngộ đại thừa) thì Phật lực (gió) sẽ dậy lên vô bờ bến (mông mênh).
Với thiền sư Huyền Quang (Lý Đạo Tái 1254-1334) (37), thơ đã đi sâu vào lòng đạo. Bài " Xuân nhật tức sự " (TVLT, II, 681), nếu không hẳn là của Huyền Quang thì ít ra cũng cho thấy cảm hứng thâm thúy của nhà sư Việt Nam khi đọc thơ thiền đời Tống (38). Và cũng cho thấy nhà sư đã rung cảm trước nghệ thuật thiêng liêng hóa phút giây ngưng đọng, tinh túy của cái đẹp cái sống trong Phật giáo thiền. Thơ Huyền Quang còn đưa người đọc vào thế giới tâm linh thân mật, đẹp đẽ. Đâu là thơ đâu là đạo ? Cả hai hòa huyện, trầm mình vào thiên nhiên trong lành, dù cuộc đời hay thân thế có ra sao đi nữa. Nhạy cảm cái đẹp là cảm được tâm linh, bao nhiêu ô uế cuộc đời trần tục nhỏ nhen đều xóa đi trong giây phút tình thơ rung động. Những bài như " Phiếm chu ", " Đề Động Hiên đàn việt giả sơn ", " Quá Vạn Kiếp " " Tảo thu " là những bài rất thanh tao tình tứ, phi thời gian.

Tảo thu (Thu sớm)

Dạ khí phán lương nhập họa bình, (Hơi mát đêm thâu lọt tới mành,)
Tiêu tiêu đình thụ báo thu thanh. (Cây sân xào xạc, báo thu thanh.)
Trúc đường vong thích hương sơ tận, (Bên lều quên bẵng hương vừa tắt,)
Nhất nhất tùng chi võng nguyệt minh. (Lưới bủa vầng trăng, khóm mấy cành.)
Huyền Quang
Nguyễn Đổng Chi dịch, TVLT, II, 699

Trong thời Trần Nhân Tông (Trần Khâm 1258-1308, Giác Hoàng Điều Ngự, Hương Vân Đại Đầu Đà, Trúc Lâm Đại Đầu Đà) (39) tinh thần dân tộc sôi động trong nhiều lãnh vực Và trong lãnh vực văn hóa câu chuyện Hàn (Nguyễn) Thuyên làm thơ nôm thả sông đuổi cá sấu năm 1282 là thời điểm mốc trên con đường xây dựng văn hóa dân tộc. Thơ nhập thế của ngài cũng đề cao tinh thần nầy (Xuân nhật yết Chiêu Lăng). Tình thương người cũng như những nét u hoài trước cảnh cô đơn hiu quạnh đổi thay của cuộc đời trần tục phát hiện qua nhiều bài thơ (Khuê óan ; Vũ lâm thu vãn...). Nhưng cái u buồn của nhà thơ không đưa người vào yếm thế mà trái lại gợi cho ta cảm giác tịch mịch thâm trầm của người tịnh thiền, không cô đơn như tình thường mà yên tỉnh bất biến như các pho tượng Như Lai. Cảm thông nhau không cần tiếng nói. Hòa mình trong diệu lý chân như, người như ta, ta như người. Thơ của ngài dùng nhiều hình ảnh bóng trăng trong dòng nước, bóng mây trên thềm, hay bóng thềm trên sân lòng bóng mây trôi ( ?), nửa thực nửa hư, làng mạc ẩn hiện trong khói sương. Thơ không lời, như tranh không nét, nhưng lại chan chứa tình, lý, người vật, tựa hồ như bức tranh thứ tám của bộ " Thập Ngưu đồ " (nhân ngưu câu vong). Và không gian cũng như thời gian không cần thiết nữa. Cá nhân cũng hòa trong đại đồng, cái ta và cái tôi không cần phân biệt nữa vì không còn đối đãi, thiệt hơn :

Xuân cảnh (Cảnh xuân)

Dương liễu hoa thâm điểu ngữ trì, (Chim nhẩn nha kêu, liễu trổ dày,)
Họa đường thiềm ảnh mộ vân phi (Thềm hoa chiều rợp bóng mây bay.)
Khách lai bất vấn nhân gian sự, (Khách vào chẳng hỏi chuyện nhân thế,)
Cộng ỷ lan can khán thúy vi (Cùng tựa lan can nhìn núi mây)
Trần Nhân Tông
Huệ Chi dịch, TVLT, II, 460

Đạo lan tỏa vào đời, lan tràn trong vũ trụ. Đạo không cần danh xưng, không cần phân định. Giải thoát hay trầm luân, vĩnh hằng hay nhất thời, diệu đế hay tục đế không ai hô hào cho ai cả. Mỗi người đều tự do chọn lựa lấy. Chọn cái vĩnh hằng trong thực thể tiêu tàn, tan rữa, chết chóc, không tránh né được của mọi kiếp sống. Cái cô đơn là thế, cô đơn siêu hình nhưng lại thật rai rức con tim. Và đó cũng là cái giá phải trả cho tự do, tự do lựa chọn lọc lừa.

Nhưng Phật không quên chúng sinh và ánh sáng diệu huyền, từ bi vô lượng như ánh trăng muôn thủơ, như dư âm của tiếng chuông chùa từ ngàn xưa còn vọng lại, chờ đón đứa con cùng tử để dẫn đường về ngôi nhà xưa của cha :

Đường về chân tâm tuy có hẹp
Nhà cũ có tróng không ?

Nhưng

Lối đi hằng vẫn được sáng soi

Cho

Những ai vững chí hướng, kiên trì,
Cùng vạn vật hòa đồng trong bất diệt
...

Theo Quách Thanh Tâm
Nguồn: VCV​