cái này em học lâu rồi, giờ không nhớ rõ lắm nên nhờ sự trợ giúp của người thân là anh Google,
em xin đua ra câu trả lời cuối cùng là:
Trước khi giải thích về ý nghĩa, tôi xin giải thích về nguồn gốc của câu nói trên.
Có thể bạn đã nghe nhiều lần những từ: Đông chí và Hạ chí, Xuân phân và Thu phân.
Nói 1 cách đơn giản là khi trái đất xoay quanh mặt trời thì trục của trái đất cũng "lắc lư nghiêng qua, nghiêng lại", làm cho tia nắng của mặt trời di chuyển lên xuống trên và dưới đường xích đạo, thay vì chỉ chiếu tia nắng trực tiếp 90 độ tại đường xích đạo.
1-Hạ Chí: Khi tia nắng của mặt trời chiếu thẳng góc 90 độ ở vị trí xa nhất phía trên của đường xích đạo sẽ làm cho ngày ở đây dài nhất trong năm, là vào ngày 21 tháng 6, được gọi là ngày Hạ chí của Bắc Bán cầu.
2- Thu Phân: Sau ngày Hạ chí, trái đất sẽ bắt đầu nghiêng ngược về phía đường xích đạo, làm cho tia nắng của mặt trời di chuyển từ từ về phía đường xích đạo, ngày cũng sẽ từ từ ngắn đi, trong khi đêm sẽ từ từ dài thêm cho đến khi ngày và đêm dài bằng nhau. Đó là lúc mặt trời đến đường xích đạo, là ngày 22 tháng 9, gọi là ngày Thu phân.
3- Đông Chí: Trái đất sẽ tiếp tục nghiêng về phía Nam Bán cầu, làm cho ánh nắng mặt trời càng ngày càng xa Bắc Bán cầu. Tạo ra tình trạng đêm càng dài, ngày càng ngắn đi ở Bác Bán cầu. Cho đến khi tia nắng trực tiếp của mặt trời ngừng ở điểm xa nhất về phía dưới của đường xích đạo, là lúc tia nắng mặt trời mạnh nhất ở Nam Bán cầu (yếu nhất ở Bắc Bán cầu). Đây là ngày 22 tháng 12, là lúc đêm dài nhất và ngày ngắn nhất trong năm ở Bắc Bán cầu, được gọi là ngày Đông chí.
4- Xuân Phân: Sau ngày này, trái đất bắt đầu nghiêng theo hướng ngược lại làm cho tia nắng của mặt trời di chuyển về phía đường xích đạo. Khi mặt trời đến đường xích đạo, ngày và đêm lại dài bằng nhau. Đây là ngày 20 tháng 3, gọi là ngày Xuân phân.
5 Lập lại ngày Hạ Chí: Trái đất sẽ tiếp tục nghiêng cho đến khi mặt trời chiếu tia nắng thẳng 90 độ vào điểm cao nhất của Bắc Bán cầu. Đây là lúc lập lại ngày ngày Hạ chí của Bắc Bán cầu, là ngày 21 tháng 6.
Như thế, do trái đất "lắc nghiêng qua lại" trong khi xoay quanh mặt trời, 4 ngày trên sẽ tiếp tục lập đi lập lại theo chu kỳ bốn mùa Xuân Hạ Thu Đông trong 1 năm, với:
- 2 lần ngày và đêm dài bằng nhau:
Ngày Xuân phân (ngày 20 tháng 3) và
Ngày Thu phân (ngày 22 tháng 9).
- Một lần ngày dài nhất trong năm: Ngày Hạ chí ( ngày 21 tháng 6)
- Một lần đêm dài nhất trong năm: Ngày Đông chí ( ngày 22 tháng 12).
Cả Bắc Bán Cầu ( phía trên đường xích đạo) và Nam Bán cầu ( phía dưới đường xích đạo) đều có 4 ngày trên nhưng ngược thời điểm của nhau.
Ngày Hạ chí ở Bắc Bán Cầu là ngày Đông chí ở Nam Bán cầu và ngược lại ngày Đông chí ở Bắc Bán cầu là ngày Hạ chí ở Nam Bán cầu
Ngày Xuân phân Bắc Bán Cầu là ngày Thu phân ở Nam Bán cầu và ngược lại.
Vậy ý nghĩa của câu nói "Tháng năm chưa nằm đã sáng" có nghĩa là những ngày trong tháng 5 Âm lịch, là tháng 6 Dương lịch thì rất dài. Mặt trời lên rất sớm và lặn rất trễ. Tương ứng với những ngày gần ngày Hạ chí là những ngày có ngày dài hơn đêm rất nhiều.
Cũng giống như trên, "Tháng 10 chưa cười đã tối" là chỉ những ngày vào trong tháng 10 Âm lịch, tức là cuối năm Dương lịch, khi tiến gần đến ngày Đông chí thì đêm càng dài, ngày càng ngắn. Đúng ra phải nói là "Tháng 11 chưa cười đã tối" nhưng như thế thì không thành vần nên ông bà ta đổi thành tháng MƯỜI cho vần với CƯỜI. (Tháng mười chưa cười đã tối).
