Nước pháp lấy đất nam kỳ

[ngan trang]

NƯỚC PHÁP LẤY ĐẤT NAM KỲ
1. QUÂN PHÁP ĐÁNH ĐÀ NẴNG. Trong thời đại khó khăn như đời vua Dực Tông, mà vua quan cứ khư khư giữ lấy thói cũ, không biết theo thời mà mở nước cho người ta vào buôn bán, không biết nhân dịp mà khai hoá dân trí, lại vì sự sùng tín mà đem giết hại người trong nước, mà đem làm tội những người đi giảng đạo, bởi những sự lầm lỗi ấy, cho nên nước Pháp mới có cớ dùng binh lực để báo thù cho những người giáo sĩ bị hại [1].
Nguyên từ năm Tân Hợi (1851) là năm Tự Đức thứ 4 về sau, nghĩa là từ khi có tờ dụ cấm đạo lần thứ hai, ở Bắc Kỳ có mấy người giáo sĩ là ông Bonard, ông Charbonnier, ông Matheron và ông giám mục I-pha-nho tên là Diaz bị giết. Còn những giáo sĩ khác thì phải đào hầm đào hố mà ở, hoặc phải trốn tránh ở trong rừng trong núi để giảng đạo. Những tin ấy về đến bên Tây, các báo chí ngày ngày kể những thảm trạng của các người giáo sĩ đi truyền đạo ở nước ta, lòng người náo động cả lên.
Chính phủ nước Pháp bèn sai ông Leheur de Ville-sur-Arc, đem chiếc chiến thuyền “Catinat” vào cửa Đà Nẵng rồi cho người đem thư lên trách Triều đình Việt Nam về việc giết đạo. Sau khi thấy quan ta lôi thôi không trả lời, quân nước Pháp bèn bắn phá các đồn luỹ ở Đà Nẵng, rồi bỏ đi. Bấy giờ là tháng 8 năm Bính Thìn (1856) là năm Tự Đức thứ 9.
Được 4 tháng sau thì sứ thần nước Pháp là ông Montigny ở nước Tiêm La sang, để điều đình mọi việc. Chiếc tàu của ông Montigny đi vào đóng ở cửa Đà Nẵng, rồi cho người đưa thư lên nói xin cho người nước Pháp được tự do vào thông thương, đặt lĩnh sự ở Huế, mở cửa hàng buôn bán ở Đà Nẵng, và cho giáo sĩ được tự do đi giảng đạo. Trong bấy nhiêu điều triều đình nước ta không chịu điều nào cả.
Bấy giờ bên nước Pháp đã lập lại đế hiệu, cháu ông Nã-phá-luân đệ nhất là Nã-phá-luân đệ tam lên làm vua. Triều chính lúc bấy giờ thì thuận đạo, lại có bà Hoàng hậu Eugénie cũng sùng tín. Vả chăng khi chiếc tàu “Catinat” vào cửa Đà Nẵng, có ông giám mục Pellerin trốn được xuống tàu rồi về bệ kiến Pháp hoàng, kể rõ tình cảnh các người giảng đạo ở Việt Nam.
Ông P.Cultru chép ở trong sách Nam kỳ sử ký (Histoire de la Cochinchine) rằng: lúc bấy giờ có nhiều người quyền thế như ông chủ giáo thành Rouen là Mgr de Bonnechose và có lẽ cả bà Hoàng hậu cũng có nói giúp cho ông giám mục Pellerin. Bởi vậy Pháp hoàng mới quyết ý sai quan đem binh thuyền sang đánh nước ta, Lại nhân vì những giáo sĩ nước I-pha-nho cũng bị giết, cho nên chính phủ hai nước mới cùng nhau trù tính việc sang đánh nước Việt Nam. Ấy cũng tại vua quan mình làm điều trái đạo, giết hại những người theo đạo Gia tô cho nên mới có tai biến như vậy.
Tháng 7 năm Mậu Ngọ (1858) là năm Tự Đức thứ 11, Hải quân Trung tướng nước Pháp là Rigault de Genouilly đem tàu Pháp và tàu I-pha-nho cả thảy 14 chiếc, chở hơn 3.000 quân của hai nước vào cửa Đà Nẵng, bắn phá các đồn luỹ, rồi lên hạ thành An Hải và thành Tôn Hải.
Triều đình được tin ấy liền sai ông Đào Trí ra cùng với quan Tổng đốc Nam Nghĩa là Trần Hoằng tiễu ngự. Ông Đào Trí ra đến nơi thì hai cái hải thành đã mất rồi. Triều đình lại sai quan Hữu quân Lê Đình Lý làm tổng thống đem 2.000 cấm binh vào án ngự.
Ông Lê Đình Lý vào đánh với quân Pháp một trận ở xã Cẩm Lệ bị đạn, về được mấy hôm thì mất.
Vua Dực Tông lại sai quan Kinh lược sứ là ông Nguyễn Tri Phương vào làm tổng thống, ông Chu Phúc Minh làm Đề đốc cùng với ông Đào Trí chống giữ với quân Pháp và quân I-pha-nho.
Ông Nguyễn Tri Phương lập đồng Liên Trì và đắp luỹ dài từ Hải Châu cho đến Phúc Ninh, rồi chia quân ra phòng giữ. Cứ như sách Nam kỳ sử của ông Cultru thì ý quan Trung tướng Rigault de Genouilly định lấy Đà Nẵng xong rồi, lên đánh Huế, nhưng mà đến lúc bấy giờ thấy quan quân phòng giữ cũng rát, và lại có người đem tin cho Trung tướng không biết rõ tình thế ra làm sao, mà đường sá lại không thuộc, cho nên cũng không dám tiến quân lên.
Nhân vì khi trước các giáo sĩ đều nói rằng hễ quân Pháp sang đánh, thì dân bên đạo tức khắc nổi lên đánh giúp, đến nay không thấy tin tức gì, mà quân lính của Trung tướng thì tiến lên không được. Ở Đà Nẵng thì chỗ ăn chỗ ở không có, lại phải bệnh dịch tả chết hại mất nhiều người, bởi vậy Trung tướng lấy làm phiền lắm. Bấy giờ có ông giám mục Pellerin cũng đi theo sang ở dưới tàu Ménésis, Trung tướng cứ trách ông giám mục đánh lừa mình, giám mục cũng tức giận bỏ về ở nhà tu dạy đạo tại thành Pénang ở bên Mã Lai.
Được mấy tháng, Trung tướng liệu thế đánh Huế chưa được, bèn định kế vào đánh Gia Định là một nơi dễ lấy, và lại là một nơi trù phú của nước Nam ta.
-------------------------------
* Chú thích:
[1] Thực chất là quân Pháp lấy cớ trên để xâm lược nước ta.

 

[ngan trang]

2. QUÂN PHÁP VÀO ĐÁNH GIA ĐỊNH. Trước đã có người bàn với Trung tướng Rigault de Genouilly ra đánh Bắc kỳ, nói rằng ở Bắc kỳ có hơn 40 vạn người đi đạo, và lại có đảng theo nhà Lê, có thể giúp cho quân Pháp được thành công. Trung tướng cho đi do thám biết rằng đất Nam kỳ dễ lấy hơn, và lại có đất giàu có, nhiều thóc gạo. Đến tháng giêng năm Kỷ Mùi (1859) là năm Tự Đức thứ 12, Trung tướng giao quyền lại cho đại tá Toyon ở lại giữ các đồn Đà Nẵng, rồi còn bao nhiêu binh thuyền đem vào Nam kỳ. Quân Pháp vào cửa Cần Giờ, bắn phá các pháo đài ở hai bên bờ sông Đồng Nai, rồi tiến lên đánh thành Gia Định.
Ở Gia Định, bấy giờ tuy có nhiều binh khí, nhưng quân lính không luyện tập, việc võ bị bỏ trễ nải, cho nên khi quân Pháp ở cửa Cần Giờ tiến lên, quan Hộ đốc là Vũ Duy Ninh vội vàng tư đi các tỉnh lấy binh về cứu viện; nhưng chỉ trong hai ngày thì thành vỡ. Vũ Duy Ninh tự tận. Quân nước Pháp và nước I-pha-nho vào thành, lấy được 200 khẩu súng đại bác, 8 vạn rưỡi kilô thuốc súng và độ chừng 18 vạn phật lăng (francs) cả tiền lẫn bạc, còn các binh khí và thóc gạo thì không biết bao nhiêu mà kể.
Trung tướng Rigault de Genouilly lấy được thành Gia Định rồi, đốt cả thóc gạo và san phẳng thành trì làm bình địa, chỉ để một cái đồn ở phía nam, sai thuỷ quân trung tá Jauréguiberry đem một đạo quân ở lại chống giữ với quân của ông Tôn Thất Hợp đóng ở Biên Hoà.
Trung tướng lại đem quân trở ra Đà Nẵng, rồi tiến lên đánh một trận ở đồn Phúc Ninh. Quân ông Nguyễn Tri Phương thua phải lui về giữ đồn Nại Hiên và đồn Liên Trì.
Trung tướng muốn nhân dịp đó mà định việc giảng hoà, nhưng mà Triều đình cứ để lôi thôi mãi, người thì bàn hoà, kẻ thì bàn đánh, thành ra không xong việc gì cả [1]. Mà quân Pháp lúc bấy giờ ở Đà Nẵng khổ sở lắm, nhiều người có bệnh tật, Trung tướng Rigault de Genouilly cũng đau, phải xin về nghỉ.
Chính phủ Pháp sai Hải quân Thiếu tướng Page (Ba-du) sang thay cho Trung tướng Rigault de Genouilly và nhân thể để chủ việc giải hoà cho xong. Đến tháng 10 năm Kỷ Mùi (1859) thì Thiếu tướng sang đến nơi, và cho người đưa thư bàn việc hoà, chỉ cốt xin đừng cấm đạo, để cho các giáo sĩ được tự do giảng dạo, đặt lĩnh sự coi việc buôn bán ở các cửa bể và đặt sứ thần ở Huế. Đại để thì cũng như những điều của ông Montigny đã bàn năm trước. Nhưng chẳng may lúc bấy giờ ở trong Triều không ai hiểu chính sách ngoại giao mà chủ trương việc ấy, hoá ra làm mất cái dịp hay cả cho hai nước.
Thiếu tướng thấy cuộc hoà không xong bèn tiến binh lên đánh, trận ấy bên quân Pháp chết mất một viên lục quân trung tá là Dupré Déroulède.
Khi quân Pháp và quân I-pha-nho sang đánh nước ta ở Đà Nẵng và ở Gia Định, thì quân nước Anh và quân nước Pháp đang đánh nước Tàu ở mạn Hoàng Hải. Đến bấy giờ quân Pháp cần phải tiếp sang bên Tàu, chính phủ nước Pháp mới truyền cho Thiếu tướng Page phải rút quân ở Đà Nẵng về, và chỉ để quân giữ lấy Gia Định, còn bao nhiêu binh thuyền phải đem sang theo Hải quân Trung tướng Charner đi đánh Tàu. Bởi vậy đến tháng ba năm Canh Thân (1860) quân Pháp đốt cả dinh trại ở Trà Sơn rồi xuống tàu. Về đến Gia Định, Thiếu tướng Page để Hải quân đại tá d’Ariès ở lại giữ Gia Định, còn bao nhiêu binh thuyền đem lên phía bắc hội với binh thuyền của nước Anh để đánh nước Tàu.
Triều đình ở Huế thấy quân Pháp bỏ Đà Nẵng đi, bèn sai Nguyễn Tri Phương, Phạm Thế Hiển vào Nam kỳ, để cùng với ông Tôn Thất Hợp sung Gia Định quân thứ.
Đến tháng 7 năm Canh Thân (1860) ông Nguyễn Tri Phương khởi hành . Lúc gần đi, ông ấy có tâu bày mấy lẽ về việc giữ nước và nói rằng việc đánh nhau với nước Pháp bây giờ khó gấp năm gấp bảy lúc trước, nhưng ông ấy xin cố hết sức để đền ơn nước, còn ở mặt Quảng Nam mà có việc gì, thì ông Phan Thanh Giản và ông Nguyễn Bá Nghi có thể cáng đáng được.
Quân Pháp và quân I-pha-nho ở Sài Gòn lúc bấy giờ chỉ có độ 1.000 người mà quân của Việt Nam ta thì có đến hơn một vạn người. Nhưng mà quân ta đã không luyện tập, lại không có súng ống như quân Tây. Mình chỉ có mấy khẩu súng cổ, bắn bằng đá lửa, đi xa độ 250 hay là 300 thước tây là cùng; còn súng đại bác thì toàn là súng nạp tiền mà bắn mười phát không đậu một. Lấy những quân lính ấy, những khí giới ấy mà đối địch với quân đã tập theo lối mới, bắn bằng súng nạp hậu và bằng đạn trái phá, thì đánh làm sao được. Bởi vậy cho nên xem trận đồ của Việt Nam ta từ đầu cho đến cuối, chỉ có cách đào hầm đào hố để làm thế thủ chứ không bao giờ có thế công, mà người Tây thì lợi cả công lẫn thủ. Tuy vậy, ông Nguyễn Tri Phương cùng với quan Tham tán đại thần Phạm Thế Hiển vào xếp đặt ở Gia Định một cách rất có qui củ, đắp dãy đồn Kỳ Hoà (người Pháp gọi là dãy đồn Chí Hoà) cũng hợp qui thức, để chống nhau với quân của đại tá d’Ariès. Hai bên đã từng đánh nhau hai ba trận, đều bị thiệt hại cả.
Đến tháng 9 năm Canh Thân (1860), thì nhà Thanh bên Tàu ký hoà ước với nước Anh và nước Pháp, hai bên bãi sự chiến tranh. Chính phủ nước Pháp sai Hải quân Trung tướng Charner đem binh thuyền về chủ trương việc lấy Nam kỳ.
Tháng Giêng năm Tân Dậu (1861), Trung tướng Charner đem cả thảy 70 chiếc tàu và 3.500 quân bộ về đến Gia Định [2].
Được 20 ngày thì trung tướng truyền lệnh tiến quân lên đánh lấy đồn Kỳ Hoà. Hai bên đánh nhau rất dữ trong hai ngày. Quân Pháp chết hơn 300 người, nhưng mà súng Tây bắn hăng quá, quân ta địch không nổi, phải thua bỏ đồn chạy về Biên Hoà.
Trận ấy bên Tây thì có lục quân Thiếu tướng Vassoigne, đại tá I-pha-nho Palanca và mấy người nữa bị thương, mà bên ta thì ông Nguyễn Tri Phương bị thương, em ngài là Nguyễn Duy tử trận, quan Tham tán là Phạm Thế Hiển về đến Biên Hoà được mấy hôm cũng mất, còn quân sĩ thì chết hại rất nhiều.
3. MẤT TỈNH ĐỊNH TƯỜNG. Phá được đồn Kỳ Hoà rồi, Trung tướng Charner truyền cho quân thuỷ bộ tiến lên đánh đuổi, quan quân vỡ tan cả. Tày thuỷ của Pháp lên lấy Thủ Dầu Một và Tây Ninh. Trung tướng lại sai người đưa thư sang cho vua Cao Miên là Norodom (Nặc Ông Lân), đại lược nói rằng: chủ ý của Pháp định lấy đất Gia Định làm thuộc địa, và nay mai sẽ đánh lấy Mỹ Tho (Định Tường) để cho tiện đường lưu thông với nước Cao Miên.
Bấy giờ bại quân của Nguyễn Tri Phương rút về đóng ở Biên Hoà, còn đang rối loạn, chưa dám làm gì, quân Pháp bèn quay về phía tây đánh tỉnh Định Tường. Trước Trung tướng đã cho tàu đi dò các ngọn sông xem đi đường nào tiện, đến cuối tháng 2 năm Tân Dậu (1861), một mặt Trung tướng sai Trung tá Bourdais đem tàu đi đường sông, tiến lên đánh các đồn, một mặt thì sai Thiếu tướng Page đi đường bể, theo cửa sông Mê Kông vào, hai mặt cùng tiến lên đánh lấy thành Mỹ Tho. Quan Hộ đốc là Nguyễn Công Nhàn phải bỏ thành chạy.
Từ khi hạ thành Mỹ Tho rồi, Trung tướng đặt đồn luỹ ở các nơi hiểm yếu, và có ý hoãn việc binh để sửa sang việc cai trị trong địa hạt đã lấy được, cho nên cũng không đánh các tỉnh khác.
Triều đình ở Huế được tin quan quân thất thủ đại đồn Kỳ Hoà, và thành Mỹ Tho cũng thất thủ rồi, sai quan thượng thư Hộ bộ là Nguyễn Bá Nghi làm Khâm sai đại thần vào kinh lý việc Nam kỳ. Nguyễn Bá Nghi biết thế không chống nổi với quân Pháp, dâng sớ về xin giảng hoà. Nhưng ở trong triều bấy giờ có bọn Trương Đăng Quế không chịu, bắt phải tìm kế chống giữ.
Có nhà chép sử trách Nguyễn Bá Nghi rằng tuy ông ấy muốn giảng hoà, nhưng không chịu nhường đất, cứ lấy lý mà cãi, chứ không biết rằng thời buổi cạnh tranh này, hễ cái sức đã không đủ, thì không có cái lý gì là phải cả. Vả chăng quân nước Pháp đã sang đánh lấy mất mấy tỉnh ở Nam kỳ, là cốt để làm thuộc địa, lẽ nào tự nhiên lại đem trả lại. Bởi vậy sự giảng hoà cứ lôi thôi mãi không xong. Mà ở trong địa hạt tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường lúc ấy lại có mấy nguời như tri huyện Toại, phó quản cơ Trương Định, thiên hộ Dương rủ những người nghĩa dũng nổi lên đánh phá quân Pháp. Quân Pháp cứ đánh dẹp mãi dân tỉnh cũng bị lắm điều cực khổ.
Đến tháng 10 năm Tân Dậu (1861), chính phủ Pháp sai Hải quân Thiếu tướng Bonard sang thay cho Trung tướng Charner về nghỉ.
-----------------------------------
* Chú thích:
[1] Chỗ này sách Tây có quyển chép rằng khi hai bên đang bàn việc hoà thì vua Tự Đức sai ông Nguyễn Tri Phương đánh quân Pháp ở Gia Định. Vả xem sử ta lúc bấy giờ thì ông Nguyễn Tri Phương đang còn ở Quảng Nam mãi đến tháng 5 năm Canh Thân (1860), ông ấy mới vào Nam kỳ. Vậy việc đánh ở Gia Định là ông Tôn Thất Hợp, chứ không phải là ông Nguyễn Tri Phương.
[2] Sử ta chép rằng quân Pháp lúc bấy giờ có hơn 1 vạn người, mà các sách chép việc lấy Nam kỳ thì chỉ nói có 3.500 người thôi và trong số ấy lại có mấy đội lính mộ An Nam nữa. Thiết tưởng số 3.500 có lẽ thật hơn.

 

[ngan trang]

4. MẤT TỈNH BIÊN HOÀ VÀ TỈNH VĨNH LONG. Thiếu tướng Bonard thấy quan quân ta cứ chống giữ mãi, bèn quyết ý đánh lấy tỉnh Biên Hoà và tỉnh Vĩnh Long. Đến tháng 11 năm ấy, thì quân Pháp chia ra làm 3 đạo, cùng tiến lên đánh lấy thành Biên Hoà, rồi lại tiến lên mặt đông nam đánh lấy đồn Bà Rịa. Qua tháng 3 năm sau là năm Nhâm Tuất (1862), Thiếu tướng Bonard lại đem 11 chiếc tàu và hơn 1.000 quân đi đánh Vĩnh Long. Tỉnh thần ở đấy chống giữ được 2 ngày thì thành phá. Tổng đốc Trương Văn Uyển phải đem quân lui về phía tây sông Mê Kông.
5. HOÀ ƯỚC NĂM NHÂM TUẤT (1862). Lúc bấy giờ ở ngoài Bắc kỳ có tên Phụng, tên Trường đánh phá ở mặt Quảng Yên và Hải Dương ngặt lắm, lại có Nguyễn Văn Thịnh, tục gọi là cai tổng Vàng, quấy nhiễu ở Bắc Ninh, mà ở trong Nam kỳ thì lại mất thêm hai tỉnh nữa. Triều đình lấy làm lo sợ lắm, bèn sai Phan Thanh Giản và Lâm Duy Tiếp vào Gia Định giảng hoà.
Đến tháng 4 thì sứ thần nước ta theo chiếc tàu Forbin [1] vào Sài Gòn. Đến hôm 9 tháng 5 thì tướng Bonard và sứ thần nước Nam ta là ông Phan Thanh Giản và ông Lâm Duy Tiếp ký tờ hoà ước.
Tờ hoà ước ấy có 12 khoản, nhưng cốt có những khoản sau này là quan trọng hơn cả:
1. Nước Nam phải để cho giáo sĩ nước Pháp và nước I-pha-nho được tự do vào giảng đạo, và để dân gian được tự do theo đạo.
2. Nước Nam phải nhường đứt cho nước Pháp tỉnh Biên Hoà, tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường, và phải để cho chiến thuyền của Pháp được ra vào tự do ở sông Mêkông.
3. Nước Nam không được đem binh khí, thuốc đạn đi qua những tỉnh đã nhường cho nước Pháp.
4. Hễ nước Nam có giao thiệp với nước nào khác thì phải cho chính phủ Pháp biết, và khi nào muốn nhường đất cho nước nào, thì phải tuỳ ý nước Pháp có thuận cho mới được.
5. Người nước Pháp và nước I-pha-nho được ra vào buôn bán tự do ở cửa Đà Nẵng, cửa Ba Lạt và cửa bể ở Quảng Yên.
6. Nước Nam phải trả tiền binh phí 4.000.000 nguyên, chia làm mười năm, mỗi năm 40 vạn nguyên.
7. Nước Pháp trả tỉnh Vĩnh Long lại cho nước Nam, nhưng quân Pháp cứ đóng ở tỉnh lỵ cho đến khi dẹp yên giặc giã ở tỉnh Gia Định và tỉnh Định Tường mới rút về.
Sự giảng hoà xong rồi thì triều đình sai ông Phan Thanh Giản làm Tổng đốc Vĩnh Long, ông Lâm Duy Tiếp làm tuần phủ Khánh Thuận, để giao thiệp với quan nước Pháp ở Gia Định.
Bấy giờ nước I-pha-nho cũng nhường quyền lấy đất làm thuộc địa cho nước Pháp, chỉ nhận tiền binh phí và quyền được cho giáo sĩ đi giảng đạo thôi.
Tháng 2 năm Quí Hợi (1863) là năm Tự Đức thứ 16, Thiếu tướng Bonard và đại tá nước I-pha-nho là Palanca vào Huế triều yết vua Dực Tông để công nhận sự giảng hoà của ba nước. Đoạn rồi Thiếu tướng Bonard về Pháp nghỉ. Hải quân Thiếu tướng De la Grandière sang thay.
6. SỨ VIỆT NAM SANG TÂY. Vua Dực Tông tuy thế bất đắc dĩ phải nhường đất ba tỉnh Nam kỳ cho nước Pháp, nhưng trong bụng vẫn muốn cố hết sức để chuộc lại, vì là đất Gia Định là đất khai nghiệp của nhà Nguyễn và lại là đất quê ngoại của ngài, nên chi hoà ước đã ký rồi, mà ngài vẫn sai quan thương nghị với quan nước Pháp về việc ấy. Mà chủ ý người nước Pháp lúc bấy giờ thì không những là chỉ giữ lấy ba tỉnh mà thôi, lại còn định mở rộng thêm ra nữa. Vậy lẽ nào lại đem trả lại cho mình?
Vua Dực Tông thấy việc này bàn không xong, bèn sai quan Hiệp biện đại học sĩ Phan Thanh Giản, quan tả tham tri lại bộ Phạm Phú Thứ và quan Án sát sứ tỉnh Quảng Nam là Nguỵ Khắc Đản đem phẩm vật sang sứ nước Pháp và nước I-pha-nho. Còn việc giao thiệp ở trong Nam Kỳ thì giao lại cho quan Tổng đốc tỉnh Vĩnh Long là Trương Văn Uyển.
Tháng 6, các sứ thần xuống tàu “Echo” vào Gia Định, rồi sang tàu “Européen” cùng với quan nước Pháp và quan nước I-pha-nho sang Tây. Đến tháng 8 thì tàu “Européen” về tới nước Pháp, sứ thần nước ta lên Paris, xin vào triều yết Pháp hoàng Nã-phá-luân đệ tam. Nhưng bấy giờ Pháp hoàng sắp đi ngự mát, sứ thần ta phải ở lại chờ đến hơn một tháng mới được yết kiến. Ông Phan Thanh Giản tâu bày mọi lẽ về việc xin chuộc ba tỉnh Nam kỳ. Pháp hoàng ban rằng việc đó để đình nghị lại xem thế nào rồi sau sẽ trả lời cho Triều đình Huế.
Mấy hôm sau, bọn ông Phan Thanh Giản đi sang I-pha-nho, rồi đến cuối năm thì các sứ thần xuống tàu “Japon” trở về.
7. VIỆC BẢO HỘ CAO MIÊN. Trong khi sứ nước ta sang Tây lo việc chuộc lại mấy tỉnh Nam kỳ, thì ở bên này Thiếu tướng De la Grandière một mặt cứ đánh dẹp mọi nơi, xếp đặt cách cai trị, định thuế lệ và mở trường dạy chữ Pháp và chứ quốc ngữ [2], một mặt sai quan đi kinh doanh việc bảo hộ nước Cao Miên.
Nguyên từ năm Kỷ Mùi (1859), vua nước Cao Miên là An Dương (tức là Nặc Ông Tôn) mất rồi, người con trưởng tên là Norodom (Ông Lân) lên nối ngôi. Đến năm Tân Dậu (1861), thì người em Norodom là Si Vatha nổi lên tranh ngôi của anh, Norodom phải sang Tiêm La. Sang năm Nhâm Tuất (1862) vua Tiêm La sai quân đem Norodom về nước, rồi đặt quan ở Ô Đông để bảo hộ Cao Miên.
Lúc bấy giờ ở Cao Miên có ông giám mục tên là Miche khuyên vua Norodom về với nước Pháp thì Tiêm La không dám bắt nạt. Bên này Thiếu tướng De la Grandière cũng sai đại uý Doudart de lagrée sang kinh doanh việc bảo hộ Cao Miên. Ông Doudart de lagrée sang Cao Miên trong một năm trời thu xếp mọi việc, đến năm Giáp Tí (1864) thì nước Tiêm La phải rút quân về, nhường quyền bảo hộ cho nước Pháp.
8. NƯỚC PHÁP LẤY BA TỈNH PHÍA TÂY ĐẤT NAM KỲ. Ở bên Pháp lúc bấy giờ chính phủ cũng còn phân vân, chưa quyết hẳn lấy hay là trả đất Nam kỳ, mà Pháp hoàng thì thấy đường sá xa xôi cũng ngại, bèn sai Hải quân trung tá Aubaret (Ha ba lý) sang điều đình với triều đình ở Huế về việc cho chuộc ba tỉnh Nam kỳ.
Vua Dực tông lại sai quan Lại bộ thượng thư là ông Phan Thanh Giản ra sung chức toàn quyền cùng với Trần Tiễn Thành và Phan Huy Vịnh để thương nghị với sứ thần nước Pháp.
Ông Aubaret đưa bản thảo tờ hoà ước, đại lược nói rằng: Nước Pháp trả lại ba tỉnh Gia Định, Biên Hoà và Định Tường cho nước Nam, chỉ giữ Sài Gòn, Mỹ Tho và Thủ Dầu Một để đóng quân. Nhưng nước Nam phải để nước Pháp được quyền bảo hộ cả 6 tỉnh Nam kỳ. Nước Nam lại phải chịu mỗi năm là 2.000.000 nguyên tiền thuế.
Sứ hai nước cứ bàn đi bàn lại mãi không xong, mà ở bên Pháp thì có nhiều người không muốn trả lại đất Nam kỳ. Cuối năm Giáp Tí (1864) quan thượng thư Hải quân bộ là hầu tước De Chasseloup Laubat dâng sớ tâu với Pháp hoàng nhất định xin không cho nước Nam chuộc ba tỉnh. Pháp hoàng nghe lời ấy bèn xuống chỉ truyền cứ chiếu tờ hoà ước năm Nhâm Tuất (1862) mà thi hành.
Năm Ất Sửu (1865), quan thượng thư De Chasseloup Laubat muốn biết rõ tình thế bên Việt Nam này, bèn gọi Thiếu tướng De la Grandière về hội nghị và sai Hải quân Thiếu tướng Roze sang thay. Thiếu tướng De la Grandière về Pháp cả đi lẫn về mất 7 tháng, lại trở sang kinh lý việc Nam kỳ.
Lúc bấy giờ việc cai trị ở ba tỉnh của pháp đã thành nếp rồi, Thiếu tướng De la Grandière ở Pháp sang đã quyết ý lấy nốt ba tỉnh phía tây. Lại nhân từ khi trước nước Pháp sang lấy Nam kỳ, người bản xứ vẫn thỉnh thoảng nổi lên đánh phá, quân Pháp dẹp mãi không yên. Ở Cao Miên lại có nhà sư Pu Kầm Bô xung là cháu Nặc Ông Chân cũng nổi lên đánh vua Norodom. Suý phủ ở Sài Gòn đổ cho quân Việt Nam ta xui giục và giúp đỡ những người làm loạn, bèn sửa soạn việc lấy tỉnh Vĩnh Long, tỉnh An Giang và tỉnh Hà Tiên.
Ở Huế tuy triều đình còn cứ mong chuộc lại đất 3 tỉnh, nhưng vẫn biết ý suý phủ ở Sài Gòn rồi tất lấy cả 3 tỉnh phía tây, cho nên năm Bính Dần (1866); lại sai ông Phan Thanh Giản vào làm kinh lược sứ để tìm kế chống giữ.
Ở bên Pháp, thì từ năm Đinh Mùi (1867), Hải quân Trung tướng Rigault de Genouilly lên làm thượng thư Hải quân bộ [3] ra sức giúp Thiếu tướng De la Grandière cho xong việc. Bởi vậy suý phủ ở Sài Gòn chỉ đợi dịp để khởi sự.
Tháng 6 năm Đinh Mão (1867) là năm Tự Đức thứ 20, Thiếu tướng De la Grandière hội hơn 1.000 quân ở Mỹ Tho, rồi định ngày kéo sang lấy Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên. Ông Phan Thanh Giản biết thế không chống nổi, bảo các quan đành chịu nộp thành trì cho khởi sự tai hại, rồi ông uống thuốc độc mà tự tận, dặn lại con cái phải cày ruộng mà ăn, chứ không được nhận quan chức gì ở Nam Kỳ.
Từ đó đất Nam kỳ toàn cảnh thành ra đát thuộc địa của Pháp, thuế má, luật lệ, điều gì cũng do suý phủ ở Sài Gòn quyết định cả.
-----------------------------------
* Chú thích:
[1] Nguyên trước Thiếu tướng Bonard có sia trung tá Simon dem chiếc tàu Forbin vào cửa Thuận An để đợi xem triều đình ở Huế có xin hoà không. Nay chiếc tàu ấy đem thuyền của sứ thần Việt Nam ta về Gia Định.
[2] Nguyên người nước ta tự xưa tuy có tiếng nói riêng mà không có chữ viết. Học hành, văn chương, án tù, việc gì cũng làm bằng chữ Hán tự cả. Từ đời nhà Trần về sau đã có người dùng Hán tự mà đặt ra chữ nôm để viết tiếng quốc ngữ. Nhưng mà những nhà văn học không hay dùng đến chữ nôm. Đến cuối đời nhà Lê có các giáo sĩ Bồ Đào Nha sang giảng đạo ở nước ta, thấy Hán tự khó học và không mấy người hiểu, mới mượn chữ La tinh mà đặt ra chữ quốc ngữ, để cho tiện sự giảng dạy. Ngày nay ta cũng nhờ có chữ quốc ngữ ấy mà làm thành ra nước ta có lối chữ riêng rất tiện.
[3] Lúc bấy giờ Hải quân bộ kiêm cả Thuộc địa bộ.