Những chướng ngại vật trên hành lang pháp lý về giao dịch bảo đảm
Cùng với việc ban hành các đạo luật quan trọng như Luật Đất đai năm 2003, Luật Bảo vệ và phát triển rừng năm 2004, Luật Nhà ở năm 2005, Bộ luật Hàng hải năm 2005, Luật Hàng không dân dụng Việt Nam năm 2006... và đặc biệt là Bộ luật Dân sự năm 2005, pháp luật về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ đã không ngừng được củng cố, hoàn thiện, tạo hành lang pháp lý an toàn, hiệu quả cho việc xác lập và thực hiện các giao dịch này. Tuy nhiên, bên cạnh những ưu việt không thể phù nhận, thì vẫn còn tồn tại một số “chướng ngại vật” trên hành lang pháp lý này cần được kịp thời dẹp bỏ, tạo luồng thông thoáng cho áp dụng pháp luật.
1. Khó khăn trong xác định bên bảo đảm là hộ gia đình, quy định về định đoạt tài sản bảo đảm của hộ gia đình chưa rõ ràng
a. Về xác định hộ gia đình
Theo quy định của Bộ luật Dân sự thì hộ gia đình là hộ “mà các thành viên có tài sản chung, cùng đóng góp công sức để hoạt động kinh tế chung trong sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp hoặc một số lĩnh vực sản xuất, kinh doanh khác do pháp luật quy định là chủ thể khi tham gia quan hệ dân sự thuộc các lĩnh vực này” (Điều 106) và tài sản chung của hộ gia đình gồm: “quyền sử dụng đất, quyền sử dụng rừng, rừng trồng của hộ gia đình, tài sản do các thành viên đóng góp, cùng nhau tạo lập nên hoặc được tặng cho chung, được thừa kế chung và các tài sản khác mà các thành viên thoả thuận là tài sản chung của hộ” (Điều 108). Như vậy, hộ gia đình theo quy định của pháp luật dân sự là tập hợp nhóm thành viên hộ có quan hệ về tài sản và đồng thời là chủ thể của giao dịch dân sự. Tuy nhiên, do pháp luật hiện hành chỉ mới dừng lại ở những quy định mang tính nguyên tắc chung như trên mà chưa quy định cụ thể về tiêu chí và cơ chế thực hiện, nên việc xác định hộ gia đình với tư cách là chủ thể của pháp luật dân sự nói chung, bên bảo đảm nói riêng gặp nhiều khó khăn, vướng mắc.
Một trong những hệ quả tất yếu của vấn đề nêu trên là trong thực tế áp dụng thường căn cứ vào Sổ hộ khẩu và xem đây là “bảo bối” để xác định về chủ thể này (ví dụ, các bên và cơ quan công chứng yêu cầu tất cả các thành viên có tên trong Sổ hộ khẩu phải ký tên vào hợp đồng thế chấp quyền sử dụng đất)1.
Bỏ qua vai trò và những bất cập khi “hộ khẩu hóa quan hệ dân sự”, ở giác độ pháp lý, chúng tôi cho rằng, cách thức xác định trên chưa chính xác. Cụ thể, khác với hộ gia đình quy định tại Bộ luật Dân sự (các thành viên có quan hệ về tài sản và là chủ thể của giao dịch dân sự), hộ gia đình mà các thành viên được ghi trong Sổ hộ khẩu theo quy định của pháp luật về đăng ký và quản lý hộ khẩu có quan hệ với nhau về huyết thống, về hành chính, đồng thời là chủ thể của quan hệ hành chính. Điều này có thể thấy rõ qua quy định tại Điều 25 của Luật Cư trú, trong đó:Ngoài những người có quan hệ gia đình (quan hệ huyết thống) “là ông, bà, cha, mẹ, vợ, chồng, con và anh, chị, em ruột, cháu ruột thì có thể được cấp chung một sổ hộ khẩu” (khoản 1), những người khác không có quan hệ gia đình (ngoài huyến thống) “nếu có đủ điều kiện quy định tại Điều 19 và Điều 20 của Luật này và được chủ hộ đồng ý cho nhập vào sổ hộ khẩu cấp cho hộ gia đình thì được nhập chung vào sổ hộ khẩu đó” (khoản 3).
b. Định đoạt tài sản của hộ gia đình
Khoản 2 Điều 109 Bộ luật Dân sự quy định: “Việc định đoạt tài sản là tư liệu sản xuất, tài sản chung có giá trị lớn của hộ gia đình phải được các thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên đồng ý; đối với các loại tài sản chung khác phải được đa số thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên đồng ý”.
Chúng tôi cho rằng, quy định này khi áp dụng vào giao dịch bảo đảm có thể phát sinh nhiều cách hiểu khác nhau, như sau2:
Cách hiểu thứ nhất: giao dịch bảo đảm không phải là một hình thức của quyền định đoạt, bởi Bộ luật Dân sự quy định: “Quyền định đoạt là quyền chuyển giao quyền sở hữu tài sản hoặc từ bỏ quyền sở hữu đó” (Điều 195) với các hình thức như: bán, trao đổi, tặng cho, cho vay, để thừa kế, từ bỏ hoặc thực hiện các hình thức định đoạt khác (Điều 197). Như vậy, không áp dụng quy định tại khoản 2 Điều 109, trừ trường hợp pháp luật “chuyên ngành” có quy định về điều kiện đồng ý của các thành viên hộ gia đình như quy định tại khoản 2 Điều 146 của Nghị định số 181/2004/NĐ-CP ngày 29/10/2004 của Chính phủ về thi hành Luật Đất đai.
Cách hiểu thứ hai: việc xác lập giao dịch bảo đảm bằng tài sản có thể dẫn tới hậu quả là xử lý tài sản và quyền sở hữu được chuyển giao cho chủ thể khác. Vì vậy, trường hợp này được xem là “quyền định đoạt tương đối” hay là “sẽ định đoạt khi có điều kiện”. Từ đó, để bảo đảm quyền và lợi ích của các đồng sở hữu, phù hợp với nguyên lý pháp lý khi định đoạt tài sản chung thì việc áp dụng quy định tại khoản 2 Điều 109 của Bộ luật Dân sự khi xác lập giao dịch bảo đảm bằng tài sản của hộ gia đình là hợp lý.
Ngoài việc làm phát sinh nhiều cách hiểu như trên, quy định tại khoản 2 Điều 109 còn chưa rõ ràng trong việc xác định thế nào là “tài sản chung có giá trị lớn” và sự đồng ý của “các thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên” có thể được thể hiện dưới những hình thức nào, do đó, đã gây không ít khó khăn, lúng túng trong quá trình áp dụng. Ví dụ, khi yêu cầu công chứng hợp đồng thế chấp, có cơ quan công chứng yêu cầu phải có đầy đủ chữ ký của các thành viên hộ gia đình trong hợp đồng thế chấp; có cơ quan yêu cầu hoặc phải có đầy đủ chữ ký của các thành viên hoặc chỉ cần chữ ký của chủ hộ trong hợp đồng nhưng phải có văn bản ủy quyền có chứng thực của các thành viên còn lại; có cơ quan lại yêu cầu chỉ cần có chữ ký của chủ hộ trong hợp đồng thế chấp...
c. Một số kiến nghị
Theo chúng tôi, cần loại bỏ hộ gia đình ra khỏi chủ thể của quan hệ dân sự trong Bộ luật Dân sự và các văn bản pháp luật có điều chỉnh về giao dịch và tài sản. Kiến nghị này dựa theo quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu pháp lý về việc không nên xem hộ gia đình là chủ thể trong quan hệ dân sự, do vai trò và “tính lịch sử” của nó đã lạc hậu trong nền kinh tế thị trường3; quá trình áp dụng luôn gặp phải những khó khăn, vướng mắc, trong đó có những vướng mắc như đã nêu ở trên và trên cơ sở kinh nghiệm pháp lý quốc tế không thấy sự xuất hiện của loại chủ thể này.
Trong trường hợp vẫn giữ nguyên như hiện nay và chấp nhận sự tồn tại của chủ thể hộ gia đình như là một “đặc thù” trong hệ thống pháp luật, thì một số giải pháp sau sẽ phần nào giải quyết được khó khăn, vướng mắc nêu trên:
- Việc xác định bên bảo đảm là hộ gia đình cần cụ thể hóa, căn cứ hóa các tiêu chí để xác định đối với chủ thể này.
Bên cạnh đó, cần phải có cơ chế ghi nhận đầy đủ các chủ thể có quyền sở hữu, quyền sử dụng chung đối với tài sản của hộ gia đình. Ví dụ, trong Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất của hộ gia đình phải ghi đầy đủ các thành viên hộ có quyền sử dụng chung và được điều chỉnh kịp thời khi có sự biến động quyền của một hoặc một số thành viên... Điều này đòi hỏi cơ chế đăng ký tài sản phải đáp ứng được các yêu cầu cơ bản như nhanh chóng, đơn giản, ghi nhận đầy đủ việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền sở hữu tài sản.
- Việc định đoạt tài sản của hộ gia đình cần làm rõ nội hàm của quyền định đoạt trong đó có bao gồm các giao dịch bảo đảm bằng tài sản hay không; cần quy định cụ thể tiêu chí xác định “tài sản chung có giá trị lớn” và hình thức thể hiện sự đồng ý của “các thành viên từ đủ mười lăm tuổi trở lên”.
2. Bên nhận bảo đảm bị hạn chế và chưa bình đẳng
Hiện có một số quy định bắt buộc bên nhận bảo đảm phải là tổ chức tín dụng (ví dụ, Luật Đất đai quy định: quyền sử dụng đất, tài sản gắn liền với đất chỉ được thế chấp, bảo lãnh tại tổ chức tín dụng được phép hoạt động tại Việt Nam4) hoặc ngoài hạn chế chỉ được thế chấp tại tổ chức tín dụng, còn ràng buộc nếu thế chấp để bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ thì “chỉ được thế chấp tại một tổ chức tín dụng” (ví dụ, đối với việc thế chấp nhà ở quy định tại Điều 114 của Luật Nhà ở).
Chúng tôi cho rằng, quy định buộc bên nhận bảo đảm quyền sử dụng đất, nhà ở phải là tổ chức tín dụng như trên dường như có sự nhầm lẫn khi cho rằng, việc xác lập giao dịch chỉ nhằm bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ tại tổ chức tín dụng, trong khi nghĩa vụ này rất đa dạng, không chỉ là nghĩa vụ trả nợ đối với tổ chức tín dụng mà còn bao gồm nhiều loại nghĩa vụ khác đối với cá nhân, tổ chức (như thế chấp để bảo đảm nghĩa vụ giao hàng, nghĩa vụ vận chuyển...). Hay vì xem đất đai là tài sản quan trọng, đặc biệt xuất phát từ nguồn gốc sở hữu của nó, nên chỉ có tổ chức tín dụng mới đảm đương được trách nhiệm nhận thế chấp... Từ đó, đã bó hẹp hơn nghĩa vụ được bảo đảm, bên nhận bảo đảm tài sản so với quy định tại Bộ luật Dân sự.
Ở giác độ chủ thể, theo chúng tôi, những quy định này không những tạo ra sự bất bình đẳng về quyền được nhận bảo đảm giữa các chủ thể là cá nhân, tổ chức với tổ chức tín dụng, mà còn hạn chế quyền được nhận bảo đảm giữa các tổ chức tín dụng khác nhau. Từ đó, có thể dẫn đến tình trạng độc quyền, áp đặt của bên nhận bảo đảm và ảnh hưởng đến tiềm năng giá trị của tài sản bảo đảm, đặc biệt là trong trường hợp tài sản bảo đảm được dùng để bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ như quy định tại Điều 114 của Luật Nhà ở.
Nhằm giải quyết vấn đề này, trên cơ sở tôn trọng quyền tự do, thỏa thuận của các bên; tạo sự bình đẳng trong việc nhận bảo đảm của các chủ thể với tổ chức tín dụng và giữa các tổ chức tín dụng với nhau; bảo đảm sự phù hợp với quy luật vận hành của nền kinh tế thị trường nói chung, quy luật cạnh tranh trong hoạt động nhận bảo đảm, hoạt động ngân hàng nói riêng, chúng tôi cho rằng, những quy định của pháp luật mang tính hạn chế về nghĩa vụ, hạn chế đối với bên nhận bảo đảm như trên cần được rà soát để bãi bỏ.
3. Tôn trọng hơn nữa quyền thỏa thuận của các bên về giá trị tài sản bảo đảm
Khoản 1 Điều 324 của Bộ luật Dân sự quy định: “Một tài sản có thể được dùng để bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ dân sự, nếu có giá trị tại thời điểm xác lập giao dịch bảo đảm lớn hơn tổng giá trị các nghĩa vụ được bảo đảm, trừ trường hợp có thoả thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác”. Về “thỏa thuận khác”, Điều 5 của Nghị định số 163/2006/NĐ-CP ngày 29/12/2006 của Chính phủ về Giao dịch bảo đảm (sau đây gọi là Nghị định số 163) quy định: Các bên có thể “thoả thuận dùng tài sản có giá trị nhỏ hơn, bằng hoặc lớn hơn tổng giá trị các nghĩa vụ được bảo đảm”.
Như vậy, so với quy định bắt buộc giá trị tài sản bảo đảm luôn phải lớn hơn tổng giá trị các nghĩa vụ được bảo đảm trước đây, thì quy định trên tại Bộ luật Dân sự năm 2005 và Nghị định số 163 là một bước tiến dài khi đã mở rộng hơn quyền tự do thỏa thuận của các bên trong việc xác định các giá trị này.
Tuy nhiên, Điều 114 của Luật Nhà ở quy định: “chủ sở hữu nhà ở được thế chấp nhà ở để bảo đảm thực hiện một hoặc nhiều nghĩa vụ nếu giá trị của nhà ở đó lớn hơn tổng giá trị các nghĩa vụ nhưng chỉ được thế chấp tại một tổ chức tín dụng”.
Qua đó cho thấy, quy định tại Điều 114 của Luật Nhà ở lạc hậu hơn so với quy định của Bộ luật Dân sự khi chưa mở ra quyền thỏa thuận về giá trị tài sản/giá trị nghĩa vụ của các bên. Nói cách khác, ngoài việc lo hộ không cần thiết cho bên nhận bảo đảm về giá trị tài sản so với giá trị nghĩa vụ (vì đây là sự an toàn, là “sức khoẻ, tính mạng” của tổ chức tín dụng), quy định này còn tạo ra nguy cơ tranh chấp, vô hiệu về hợp đồng bảo đảm liên quan đến việc xác định giá trị nhà ở so với giá trị nghĩa vụ. Đó là chưa kể đến cơ chế định giá hiện hành rất phức tạp và “giá trị” là yếu tố luôn không ổn định do nhiều nguyên nhân khác nhau, như thị trường, khấu hao…
Cần kịp thời xóa bỏ các hạn chế về giá trị tài sản bảo đảm, tôn trọng quyền tự do thỏa thuận của các bên về giá trị này tại quy định của Luật Nhà ở. Theo đó, việc xác định giá trị tài sản, giá trị nghĩa vụ do các bên thỏa thuận; việc nhận bảo đảm, cấp tín dụng do bên nhận bảo đảm quyết định trên cơ sở khả năng thẩm định, định giá, năng lực hoạt động… mà không phụ thuộc vào các điều kiện áp đặt bất hợp lý như trên.
4. Bất động sản hình thành trong tương lai bị hạn chế, quyền tài sản hình thành trong tương lai chưa quy định cụ thể
Theo quy định tại khoản 1 Điều 342 của Bộ luật Dân sự, các khoản 1 và 2 Điều 4 của Nghị định số 163 thì tài sản bảo đảm có thể là tài sản hiện có hoặc tài sản hình thành trong tương lai.
Đối với tài sản bảo đảm là vật hình thành trong tương lai, khoản 2 Điều 320 của Bộ luật Dân sự quy định bao gồm cả bất động sản hình thành trong tương lai (“Vật hình thành trong tương lai là động sản, bất động sản thuộc sở hữu của bên bảo đảm sau thời điểm nghĩa vụ được xác lập hoặc giao dịch bảo đảm được giao kết”). Tuy nhiên, luật “chuyên ngành” lại loại trừ một số loại bất động sản hình thành trong tương lai thông qua quy định bất động sản tham gia giao dịch phải có giấy chứng nhận quyền sở hữu, quyền sử dụng, như đối với quyền sử dụng đất thì phải có Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (Điều 62, điểm a khoản 1 Điều 106 của Luật Đất đai); đối với nhà ở phải có Giấy chứng nhận quyền sở hữu nhà ở (điểm a khoản 1 Điều 91 của Luật Nhà ở).
Đối với tài sản bảo đảm là quyền tài sản hình thành trong tương lai, ngoài quy định về thế chấp quyền đòi nợ hình thành trong tương lai tại khoản 1 Điều 22 của Nghị định số 163 (“Bên có quyền đòi nợ được thế chấp một phần hoặc toàn bộ quyền đòi nợ, bao gồm cả quyền đòi nợ hình thành trong tương lai mà không cần có sự đồng ý của bên có nghĩa vụ trả nợ”), pháp luật hiện hành chưa quy định cụ thể về các quyền tài sản hình thành trong tương lai khác là tài sản bảo đảm, ví dụ như quyền tài sản phát sinh từ quyền tác giả hình thành trong tương lai, quyền được nhận số tiền bảo hiểm và các quyền tài sản hình thành trong tương lai phát sinh từ hợp đồng khác...
Ngoài ra, những vấn đề nêu trên còn cho thấy chưa có sự thống nhất giữa quy định của luật chuyên ngành với Bộ luật Dân sự về tài sản bảo đảm là bất động sản hình thành trong tương lai và việc dùng bất động sản hình thành trong tương lai, quyền tài sản hình thành trong tương lai làm tài sản bảo đảm còn bị hạn chế, trong lúc đây là những loại tài sản phổ biến và có giá trị lớn. Theo chúng tôi, phạm vi các bất động sản hình thành trong tương lai, quyền tài sản hình thành trong tương lai là những nội dung cần tiếp tục được nghiên cứu làm rõ, đáp ứng yêu cầu mà thực tiễn đặt ra, tránh nguy cơ tranh chấp và rủi ro, như vụ tranh chấp liên quan đến việc thế chấp 47 căn biệt thự thuộc Dự án khu biệt thự kinh doanh tại xã An Khánh, huyện Hoài Đức, Hà Nội mà phương tiện thông tin đại chúng đã đề cập nhiều trong thời gian qua là một ví dụ.
5. Biện pháp bảo đảm bằng động sản còn hạn chế
Theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2005 thì “giao dịch bảo đảm là giao dịch do các bên thoả thuận hoặc pháp luật quy định về việc thực hiện biện pháp bảo đảm được quy định tại khoản 1 Điều 318 của Bộ luật này” (Khoản 1 Điều 323). Đồng thời, tại khoản 1 Điều 318 quy định bảy biện pháp bảo đảm gồm: cầm cố tài sản, thế chấp tài sản, đặt cọc tài sản, bảo lãnh, ký cược, ký quỹ và tín chấp.
Như vậy, ngoài việc luật hóa khái niệm giao dịch bảo đảm, Bộ luật Dân sự năm 2005 tiếp tục kế thừa cách thức quy định mang tính liệt kê cụ thể về các biện pháp bảo đảm, là cách truyền thống của pháp luật dân sự của Việt Nam. Qua đó, thể hiện ưu điểm nổi bật là bảo đảm rõ ràng về quy định và dễ dàng cho việc tiếp cận, bởi tại phần quy định về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sư vừa có các quy định áp dụng chung đối với các biện pháp bảo đảm, đồng thời có các quy định riêng áp dụng và phân biệt đối với từng biện pháp bảo đảm. Đây cũng là cách thức quy định của nhiều quốc gia có hệ thống pháp luật thành văn (civil law) như Pháp, Đức, Nhật Bản…
Tuy nhiên, cách thức quy định liệt kê và giới hạn về các biện pháp bảo đảm như trên sẽ là một hạn chế khi trong thực tiễn giao dịch, đặc biệt trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế của nước ta hiện nay, thì bên cạnh những giao dịch được áp dụng theo các biện pháp bảo đảm truyền thống như cầm cố, thế chấp, đặt cọc, ký cược, ký quỹ (những biện pháp bảo đảm còn lại mang tính chất đối nhân) của Bộ luật Dân sự, đã xuất hiện nhiều hình thức giao dịch khác mang “tính chất bảo đảm”, hay nói cách khác là chứa đựng việc xác lập một “quyền lợi bảo đảm”5 của bên có quyền đối với động sản nhưng chưa được pháp luật dân sự điều chỉnh. Điều này đã gây không ít khó khăn, lúng túng cho các bên khi xác lập, thực hiện giao dịch. Do đó, vấn đề mở rộng phạm vi các giao dịch bảo đảm bằng động sản cần được tiếp tục nghiên cứu để đáp ứng kịp thời nhu cầu của thực tiễn đặt ra, tạo hành lang pháp lý cho các quan hệ này.
Hiện có một số chuyên gia pháp lý cho rằng, nên mở rộng phạm vi các giao dịch bảo đảm thông qua việc tham khảo pháp luật một số nước Anh, Hoa Kỳ, một số bang của Ca-na-đa, Niu Di-lân, theo đó chỉ quan tâm đến bản chất của giao dịch bảo đảm là giao dịch làm phát sinh lợi ích bảo đảm mà không chú trọng loại giao dịch, nên pháp luật về giao dịch bảo đảm không điều chỉnh về từng biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự cụ thể (cầm cố tài sản, thế chấp thế chấp, bảo lãnh…) mà điều chỉnh về lợi ích bảo đảm và các vấn đề liên quan đến việc thực hiện lợi ích bảo đảm đó. Các loại giao dịch bảo đảm được gọi chung là các hợp đồng bảo đảm (security agreements).
Chúng tôi cho rằng, không nên mở rộng phạm vi đối với mọi giao dịch bảo đảm nói chung gồm cả động sản và bất động sản như ý kiến trên, mà chỉ mở rộng phạm vi giao dịch bảo đảm bằng động sản, vì những nội dung liên quan đến “lợi ích bảo đảm” chủ yếu áp dụng với tài sản là động sản. Ngoài ra, khác với cách thức trên, cách thức của chúng tôi là ngoài những biện pháp bảo đảm được liệt kê quy định tại Điều 318 của Bộ luật Dân sự, cần pháp điển hóa và mở rộng bao gồm các giao dịch khác có tính chất bảo đảm bằng động sản, như:
- Mua trả chậm, trả dần có bảo lưu quyền sở hữu của bên bán; thuê tài sản, cho thuê tài chính; chuyển giao quyền đòi nợ, bao gồm quyền đòi nợ phát sinh từ hợp đồng vay, hợp đồng mua bán, hợp đồng thuê tài sản, hợp đồng dịch vụ hoặc phát sinh từ các căn cứ hợp pháp khác6;
- Bán có thỏa thuận chuộc lại; bán hàng thông qua đại lý; chuyển quyền sở hữu tài sản tạm thời (chuyển sở hữu có điều kiện nhận lại) để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ; các giao dịch khác có chuyển giao quyền chiếm hữu, quyền sử dụng động sản…
Đề xuất này dựa trên cơ sở nền tảng pháp lý dân sự của Việt Nam là hệ thống luật thành văn và tham khảo xu hướng phổ biến tại nhiều quốc gia theo hệ thống pháp luật thành văn trong việc hài hoà hoá các quy định về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ (theo hệ thống luật thành văn) và quy định về giao dịch bảo đảm bảo đảm (theo Bộ Quy tắc thương mại thống nhất của Hoa Kỳ - UCC và pháp luật các quốc gia khu vực Bắc Mỹ) như tại Quê-bếch của Ca-na-đa, Séc, Nga,
An-ba-ni, đặc biệt Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu đã xây dựng Luật mẫu về giao dịch bảo đảm trên cơ sở tham khảo định hướng của UCC để ứng dụng hài hòa hai hệ thống dân luật liên quan đến giao dịch bảo đảm7…
Chúng tôi cho rằng, thông qua việc mở rộng phạm vi các giao dịch bảo đảm bằng động sản sẽ góp phần tối đa hóa nguyên tắc tự do cam kết, thỏa thuận của các bên về giao dịch; tạo cơ sở pháp lý cho việc giao kết, thực hiện và hạn chế những trường hợp có thể làm cho giao dịch bị vô hiệu về hình thức; đồng thời đảm bảo sự phù hợp với xu hướng pháp lý quốc tế, thông lệ thương mại quốc tế hiện nay. Ngoài ra, việc mở rộng phạm vi tại “luật nội dung” sẽ tạo cơ sở cho việc mở rộng đối tượng đăng ký giao dịch bảo đảm tại “luật về hình thức”, đáp ứng nhu cầu bảo vệ quyền của “chủ nợ”, góp phần công khai, minh bạch thông tin về giao dịch bảo đảm, cũng như sự an toàn cho các giao dịch này.
6. Chưa rõ ràng trong việc cầm cố bất động sản, tàu biển và tàu cá, vẫn tồn tại quy định bảo lãnh đối vật
Theo quy định của Bộ luật Dân sự 2005 thì cầm cố và thế chấp được phân biệt với nhau qua tiêu chí chuyển giao tài sản, bao gồm cả động sản và bất động sản. Tuy nhiên, tại Luật Đất đai không quy định về việc cầm cố quyền sử dụng đất, Luật Nhà ở không quy định về việc cầm cố nhà ở, Luật Bảo vệ và phát triển rừng không quy định về cầm cố rừng sản xuất là rừng trồng và Bộ luật Hàng hải không quy định về cầm cố tàu biển. Chúng tôi cho rằng, vấn đề này có thể làm phát sinh nhiều cách hiểu và áp dụng khác nhau, như sau:
Một là, do pháp luật không quy định, nên không được cầm cố đối với những tài sản này.
Hai là, tuy pháp luật không quy định, nhưng cũng không có quy định cấm. Do đó, nếu căn cứ vào quy định của Bộ luật Dân sự về nguyên tắc tôn trọng quyền tự do hợp đồng (Điều 4) cho phép các chủ thể của quan hệ dân sự “được làm những việc mà pháp luật không cấm” thì các bên có quyền thoả thuận về việc cầm cố đối với các loại tài sản này.
Trong thực tế, việc “chuyển giao” nhà ở, tàu biển, tàu cá cho bên nhận cầm cố hoàn toàn có thể thực hiện được. Ví dụ như, bên nhận cầm cố sử dụng nhà ở, tàu của bên cầm cố (nhận chuyển giao - chiếm giữ), bên nhận cầm cố giữ tàu cá, tàu biển của bên cầm cố trong cảng, trong kho...
Nhằm tránh cách hiểu khác nhau, đặc biệt là nguy cơ dẫn đến sự vô hiệu của giao dịch, thì việc có được cầm cố đối với những tài sản trên hay không cần phải được quy định cụ thể trên cơ sở phù hợp với thực tiễn giao dịch và thống nhất về pháp lý. Trong đó, cần tham khảo kinh nghiệm pháp lý của những quốc gia có cơ chế cầm cố (chuyển giao) đối với những tài sản này.
Liên quan đến biện pháp bảo lãnh, hiện một số văn bản như Luật Đất đai, Luật Bảo vệ và phát triển rừng vẫn tồn tại quy định về bảo lãnh bằng tài sản, trong khi đó, theo quy định của Bộ luật Dân sự thì biện phảp bảo lãnh là biện pháp bảo đảm mang tính đối nhân. Do đó, cần tiến hành rà soát các văn bản pháp luật hiện hành để bỏ các quy định về bảo lãnh bằng tài sản nhằm bảo đảm sự thống nhất với quy định của Bộ luật Dân sự.
7. Thời điểm phát sinh hiệu lực của giao dịch bảo đảm phức tạp
Trên cơ sở quy định của Bộ luật Dân sự, Luật Hàng không dân dụng Việt Nam, Bộ luật Hàng hải, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ và phát triển rừng8, Nghị định số 163 đã tập trung quy định về thời điểm có hiệu lực của giao dịch bảo đảm tại khoản 1 Điều 10 như sau:
“Giao dịch bảo đảm được giao kết hợp pháp có hiệu lực kể từ thời điểm giao kết, trừ các trường hợp sau đây:
a) Các bên có thoả thuận khác;
b) Cầm cố tài sản có hiệu lực kể từ thời điểm chuyển giao tài sản cho bên nhận cầm cố;
c) Việc thế chấp quyền sử dụng đất, quyền sử dụng rừng, quyền sở hữu rừng sản xuất là rừng trồng, tàu bay, tàu biển có hiệu lực kể từ thời điểm đăng ký thế chấp;
d) Giao dịch bảo đảm có hiệu lực kể từ thời điểm công chứng hoặc chứng thực trong trường hợp pháp luật có quy định”.
Chúng tôi cho rằng, quy định hiện hành về thời điểm phát sinh hiệu lực của giao dịch bảo đảm có một số vấn đề cần bàn như sau:
Một là, để xác định thời điểm có hiệu lực phải căn cứ vào nhiều tiêu chí phức tạp, như căn cứ vào nội dung thỏa thuận (ví dụ: thỏa thuận thời điểm khác), căn cứ vào biện pháp bảo đảm (ví dụ: là cầm cố hay thế chấp), căn cứ vào loại tài sản bảo đảm (ví dụ: tài sản là quyền sử dụng đất, quyền sử dụng rừng, quyền sở hữu rừng sản xuất là rừng trồng, tàu bay, tàu biển hay tài sản khác), căn cứ vào quy định của pháp luật (ví dụ, nếu pháp luật có quy định thời điểm công chứng hoặc chứng thực là thời điểm giao dịch bảo đảm có hiệu lực).
Hai là, do pháp luật hiện hành chưa có quy định cụ thể về thời điểm có hiệu lực của việc thế chấp nhà ở, nên có một số quan điểm khác nhau về vấn đề này, cụ thể như sau:
- Quan điểm phổ biến cho rằng, do Luật Nhà ở quy định hợp đồng về nhà ở (trong đó có hợp đồng thế chấp nhà ở) phải công chứng hoặc chứng thực (khoản 3 Điều 93), đồng thời căn cứ vào quy định tại Điều 134 của Bộ luật Dân sự9 về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức, theo đó trong trường hợp hợp đồng thế chấp nhà ở không được công chứng hoặc chứng thực thì có thể vô hiệu, nên “áp” luôn quan điểm: Hợp đồng thế chấp nhà ở có hiệu lực từ thời điểm công chứng hoặc chứng thực hợp đồng thế chấp10.
- Quan điểm của chúng tôi khác quan điểm trên. Cụ thể, tuy Luật Nhà ở quy định hợp đồng về nhà ở phải công chứng hoặc chứng thực, nhưng ngoài các quy định về thời điểm có hiệu lực của việc chuyển quyền sở hữu nhà ở trong trường hợp mua bán, tặng cho, đổi, thừa kế nhà ở tại khoản 5 Điều 9311, Luật Nhà ở và Nghị định số 90/2006/NĐ-CP ngày 06/9/2006 của Chính phủ Quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Nhà ở chưa có quy định về căn cứ xác định và thời điểm phát sinh hiệu lực của thế chấp nhà ở. Do đó, thời điểm này được xác định theo quy định của pháp luật dân sự.
Cụ thể, do không thuộc trường hợp “pháp luật có quy định khác” quy định tại Điều 405 của Bộ luật Dân sự (“Hợp đồng được giao kết hợp pháp có hiệu lực từ thời điểm giao kết, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác”) và các trường hợp loại trừ tại các điểm từ b đến d khoản 1 Điều 10 của Nghị định số 163, nên hiệu lực của thế chấp nhà ở được xác định từ thời điểm giao kết, trừ các trường hợp các bên có thoả thuận khác.
Về quan điểm dựa vào quy định tại Điều 134 của Bộ luật Dân sự để cho rằng, hợp đồng thế chấp nhà ở có hiệu lực từ thời điểm công chứng hoặc chứng thực, là chưa thuyết phục và cần xem xét lại. Bởi trong trường hợp này, việc công chứng hoặc chứng thực hợp đồng chỉ là một điều kiện về mặt hình thức nếu các bên không thực hiện thì có thể vô hiệu, nhưng nếu thực hiện (tự thực hiện, thực hiện theo yêu cầu của Toà án hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền) thì quyền và nghĩa vụ của các bên, hiệu lực của hợp đồng vẫn được xác định từ thời điểm các bên giao kết hợp đồng hoặc thoả thuận. Ví dụ, các bên giao kết hợp đồng thế chấp nhà ở ngày 01/01/2007 và đến ngày 01/01/2009 mới công chứng hợp đồng này, thì quyền và nghĩa vụ, hiệu lực giữa các bên phải được xác định từ thời điểm giao kết hợp đồng là ngày 01/01/2007 chứ không thể xác định từ thời điểm công chứng là 01/01/2009, vì điều đó sẽ bất hợp lý khi thời gian trước đó (01/01/2009), các bên đã xác lập, thực hiện quyền và nghĩa vụ đối với nhau.
Ba là, trong trường hợp thế chấp quyền sử dụng đất và nhà ở, thì dù xác định về thời điểm trên theo quan điểm thứ nhất hay quan điểm thứ hai nêu trên đều làm phát sinh hai căn cứ xác định thời điểm có hiệu lực của giao dịch. Theo đó, hiệu lực của thế chấp quyền sử dụng đất phát sinh từ thời điểm đăng ký, còn của nhà ở là từ thời điểm công chứng hoặc chứng thực hợp đồng (theo quan điểm thứ nhất) hoặc từ thời điểm giao kết, thoả thuận (theo quan điểm thứ hai). Điều này thể hiện sự thiếu thống nhất cả về mặt pháp lý cũng như thực tiễn, vì hai tài sản này thường không những “gắn” với nhau về vật lý mà còn gắn với nhau về số phận pháp lý trong giao dịch.
Nhằm khắc phục những vướng mắc và cách hiểu khác nhau như trên, chúng tôi cho rằng, cần có quy định cụ thể về thời điểm có hiệu lực của thế chấp nhà ở theo hướng “kết nối” thống nhất với quy định về thời điểm có hiệu lực của thế chấp quyền sử dụng đất (thời điểm đăng ký thế chấp). Bên cạnh đó, cần nghiên cứu để thống nhất căn cứ xác định thời điểm có hiệu lực của các giao dịch bảo đảm nhằm khắc phục tình trạng có quá nhiều tiêu chí phức tạp để xác định thời điểm có hiệu lực của giao dịch bảo đảm như hiện nay.
8. Khó khăn trong việc giao lại giấy chứng nhận quyền sử dụng đất để tiếp tục thế chấp và đăng ký thế chấp
Theo quy định tại khoản 1 Điều 717 của Bộ luật Dân sự thì khi thế chấp quyền sử dụng đất,bên thế chấp phải giao giấy chứng nhận quyền sử dụng (GCN QSD) đất cho bên nhận thế chấp.
Chúng tôi cho rằng, quy định này cần được xem xét thêm vì những lý do sau đây:
Thứ nhất, trong thực tế việc thế chấp quyền sử dụng đất để bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ khó khăn, bởi bên thế chấp không thể đáp ứng được yêu cầu về giao GCN QSD đất cho bên nhận thế chấp tiếp theo, do bên nhận thế chấp trước đó không đồng ý cho bên nhận thế chấp tiếp theo giữ GCN này.
Thứ hai, Luật Đất đai quy định trong hồ sơ yêu cầu đăng ký thế chấp quyền sử dụng đất phải có GCN QSD đất. Nhằm đáp ứng yêu cầu về hồ sơ trong trường hợp thế chấp quyền sử dụng đất bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ, Điều 28 của Nghị định số 163 quy định: Trong trường hợp thế chấp quyền sử dụng đất bảo đảm thực hiện nhiều nghĩa vụ dân sự thì bên nhận thế chấp hoặc người thứ ba đang giữ GCN QSD đất phải giao lại GCN đó cho người yêu cầu đăng ký để thực hiện thủ tục đăng ký thế chấp, trừ trường hợp các bên cùng nhận bảo đảm có thoả thuận khác về việc thực hiện đăng ký giao dịch bảo đảm.
Tuy nhiên, do mới dừng lại ở quy định mang tính nguyên tắc mà chưa có quy định về trách nhiệm cụ thể (ví dụ, trách nhiệm bồi thường thiệt hại, phạt... do việc không giao lại) và “cơ chế” để bảo đảm thực hiện (ví dụ, yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền buộc bên nhận thế chấp phải giao lại), nên trong thực tế việc bên thế chấp được giao lại GCN QSD đất là rất hiếm hoi. Nếu được thì cũng mất nhiều thời gian, thủ tục, chi phí và phụ thuộc nhiều yếu tố như uy tín, quan hệ... Điều này đã ảnh hưởng đến tính kịp thời, hạn chế tiềm năng giá trị của tài sản và làm mất cơ hội giao dịch của các bên tiếp theo.
Thứ ba, việc giữ GCN QSD đất không phải là biện pháp tối ưu nhất để ngăn ngừa bên thế chấp chuyển quyền sử dụng hoặc xác lập giao dịch khác đối với quyền sử dụng đất, bởi GCN này có thể bị làm giả, có thể được cấp lại… mà nhiều vụ việc tranh chấp trong thời gian qua đã minh chứng cho vấn đề này.
Từ những lý do nêu trên, theo chúng tôi, nên bỏ quy định bên thế chấp phải giao GCN QSD đất cho bên nhận thế chấp. Kiến nghị này dựa trên cơ sở quy định của pháp luật việc thế chấp quyền sử dụng đất phải đăng ký thế chấp và thông qua đó, tình trạng pháp lý của thửa đất là tài sản thế chấp đã được ghi nhận và công khai cho mọi cá nhân, tổ chức có nhu cầu tìm hiểu. Tuy nhiên, điều này cũng đòi hỏi cơ chế đăng ký thế chấp phải thực sự nhanh chóng, đơn giản, thứ tự ưu tiên và hiệu lực đối kháng đối với bên thứ ba được “tôn trọng” triệt để cả về mặt pháp lý lẫn thực tiễn xử lý.
Trước mắt khi chưa bỏ được quy định này, thì quy định tại Điều 28 của Nghị định số 163 cần được cụ thể hóa hơn nữa. Bên cạnh đó, cần bổ sung các quy định về trách nhiệm, hậu quả pháp lý nếu không giao lại GCN QSD và “cơ chế” để bảo đảm cho bên thế chấp được giao lại GCN QSD này.
9. Giao dịch bảo đảm bằng công trình xây dựng chưa được quy định cụ thể, giao dịch bảo đảm bằng tàu cá chưa dẫn chiếu pháp luật hiện hành
Công trình xây dựng được quy định tại nhiều văn bản quy phạm pháp luật, tuy nhiên tại các văn bản này mới chỉ tập trung điều chỉnh các vấn đề như về hoạt động xây dựng, đầu tư xây dựng công trình (ví dụ, Luật Xây dựng) hoặc quy định về trình tự, thủ tục đăng ký để cấp Giấy chứng nhận quyền sở hữu công trình xây dựng (ví dụ, Nghị định số 95/2005/NĐ-CP ngày 15/7/2005 của Chính phủ về việc cấp Giấy chứng nhận quyền sở hữu nhà ở, quyền sở hữu công trình xây dựng)… mà chưa có các quy định về giao dịch bảo đảm bằng công trình xây dựng. Do đó, theo chúng tôi vấn đề này cần sớm giải quyết nhằm tạo hành lang pháp lý cho việc xác lập và thực hiện giao dịch bảo đảm bằng loại tài sản này trong thực tiễn.
Về giao dịch bảo đảm bằng tàu cá, tại Điều 13 của Quyết định số 10/2006/QĐ-BTS ngày 03/7/2006 của Bộ Thủy sản về việc ban hành Quy chế đăng ký tàu cá và thuyền viên quy định: “Việc cầm cố, thế chấp tàu cá được thực hiện theo quy định tại Nghị định số 85/2002/NĐ-CP ngày 25/10/2002 của Chính phủ về sửa đổi, bổ sung Nghị định số 178/1999/NĐ-CP ngày 29/12/1999 về bảo đảm tiền vay của tổ chức tín dụng”, tuy nhiên các Nghị định này đã bị bãi bỏ bởi Nghị định số 163. Do đó, quy định tại Điều 13 nêu trên cần được sửa đổi để dẫn chiếu đúng quy định của pháp luật hiện hành, tránh những khó khăn trong việc tìm hiểu và áp dụng sai quy định của pháp luật khi xác lập, thực hiện các giao dịch bảo đảm bằng tàu cá.
(1) Xem thêm bài của tác giả Dương Thanh Minh: “Một số khó khăn, vướng mắc về công chứng, chứng thực hợp đồng bảo đảm- Khả năng giải quyết tại Luật Công chứng và một số kiến nghị” (https://www.vibonline.com.vn/vi-VN/Forum/TopicDetail.aspx?TopicID=1669).
(2) Cách hiểu này là suy đoán của tác giả trên cơ sở quy định của pháp luật hiện hành và thực tiễn ký kết hợp đồng bảo đảm.
(3) Có một số ý kiến cho rằng: Chủ thể hộ gia đình là sản phẩm của nền kinh tế kế hoạch hoá, bao cấp và đã lạc hậu trong nền kinh tế thị trường hiện nay.
(4) Điểm d khoản 2 Điều 110, điểm b khoản 1 Điều 111, điểm b khoản 2 và điểm d khoản 3 Điều 119, điểm c khoản 2 Điều 120, điểm c khoản 2 Điểu 121 của Luật Đất đai.
(5)Hay còn có cách gọi khác là “lợi ích bảo đảm” (security interest). Nguồn gốc của quy định về “lợi ích bảo đảm” là tại Điều 9 của Bộ Quy tắc thương mại thống nhất của Hoa Kỳ (UCC) và hiện được tham khảo áp dụng tại nhiều quốc gia như tại Anh, một số bang của Ca-na-đa, Úc, Niu-di-lân…
Tham khảo Điều 2(ar) Luật về bảo đảm của bang No-va- sco-tia (Ca-na-đa), thì lợi ích bảo đảm được hiểu là: (i) lợi ích gắn với động sản nhằm bảo đảm cho một khoản nợ hoặc cho việc thực hiện nghĩa vụ, nhưng không bao gồm lợi ích của người bán hàng trong việc chuyển hàng đến cho người mua hàng theo vận đơn hoặc các văn bản tương tự của người bán, hoặc của người đại diện của người bán, trừ trường hợp các bên có những bằng chứng chứng minh rằng đã có ý định xác lập hoặc cung cấp một lợi ích bảo đảm trên/gắn với hàng hóa đó; và (ii) lợi ích của: (a) người giao tài sản cho bên nhận tài sản theo hợp đồng gửi bán thương mại; (b) bên cho thuê theo hợp đồng cho thuê có thời hạn trên một năm; (c) bên được chuyển giao theo tài khoản chuyển giao hoặc theo chứng thư bảo đảm (chattel paper); (d) người mua theo việc mua bán không chuyển giao tài sản và không bảo đảm cho khoản nợ hoặc cho việc thực hiện nghĩa vụ. (6)
Pháp điển hóa những giao dịch này tại: Nghị định số 163/2006/NĐ-CP ngày 29/12/2006 của Chính phủ về Giao dịch bảo đảm; Nghị định số 16/2001/NĐ-CP ngày 02/5/2001 của Chính phủ về Tổ chức và hoạt động của Công ty cho thuê tài chính; Thông tư số 04/2007/TT-BTP ngày 17/5/2007 của Bộ Tư pháp Hướng dẫn về thẩm quyền, trình tự và thủ tục đăng ký, cung cấp thông tin về hợp đồng mua trả chậm, trả dần, hợp đồng thuê tài sản, hợp đồng cho thuê tài chính và hợp đồng chuyển giao quyền đòi nợ.
(7) Xem thêm bài của tác giả Nguyễn Việt Phương và Dương Thanh Minh: “Giới thiệu kinh nghiệm của một số quốc gia về đăng ký giao dịch bảo đảm”, Tạp chí Dân chủ & Pháp luật, Chuyên đề về Đăng ký giao dịch bảo đảm tháng 7/2008.
(8) Các quy định gồm: khoản 1 và khoản 3 Điều 29 của Luật Hàng không dân dụng Việt Nam; khoản 2 Điều 35 của Bộ luật Hàng hải; Luật Đất đai và Nghị định số 181; khoản 3 Điều 93 của Luật Nhà ở; Điều 31 của Luật Bảo vệ và phát triển rừng.
(9) Điều 134 của Bộ luật Dân sự quy định: “Trong trường hợp pháp luật quy định hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch mà các bên không tuân theo thì theo yêu cầu của một hoặc các bên, Toà án, cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác quyết định buộc các bên thực hiện quy định về hình thức của giao dịch trong một thời hạn; quá thời hạn đó mà không thực hiện thì giao dịch vô hiệu”.
(10) Có thể tham khảo tại: https://diaoc.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=223951&ChannelID=204; https://www.congchungquangnam.com.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=122&Itemid=26. Đây cũng là lý do để có quy định “thòng” tại điểm d khoản 1 Điều 10 của Nghị định số 163 nêu trên.
(11) Khoản 5 Điều 93 của Luật Nhà ở quy định: Quyền sở hữu nhà ở được chuyển cho bên mua, bên nhận tặng cho, bên thuê mua, bên nhận đổi nhà ở kể từ thời điểm hợp đồng được công chứng đối với giao dịch về nhà ở giữa cá nhân với cá nhân hoặc đã giao nhận nhà ở theo thỏa thuận trong hợp đồng đối với giao dịch về nhà ở mà một bên là tổ chức kinh doanh nhà ở hoặc từ thời điểm mở thừa kế trong trường hợp nhận thừa kế nhà ở.
Dương Thanh Minh - Trưởng phòng Quản lý, Xử lý và Mua bán nợ, BacA AMC.
