NGUYỄN XÍ
Vào năm 1397 ( Đinh Sửu) tại Hải Tân, Thương Xá, huyện Châu Phúc, phủ Đức Quang ( ngày nay là xã Nghi Hiệp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Nguyễn Xí đã cất tiếng khóc chào đời, trong một gia đình làm nghề nấu muối và bán muối. Mới lên 8 thì cậu bé đã phải chịu một nỗi đau mất mát to lớn, đó là cha Nguyễn Hội và mẹ là Vũ Thị Hạnh đã qua đời cùng một lúc ( 1405). Sau khi cha mẹ mất, Nguyễn Xí và anh trai là Nguyễn Biên được sống trong tình yêu thương của ông nội và gia đình Lê Lợi, dần dần hai anh em đều chiếm được tình cảm của Lê Lợi, và được coi như người thân ruột thịt.
Năm 1414, nhà Minh chiếm nước ta. Hai anh em Nguyễn Biên và Nguyễn Xí đã ra nhập vào hoạt động chiêu mộ hiền tài của Lê Lợi, Nguyễn Xí tham gia khởi nghĩa Lam Sơn và được Bình định vương Lê Lợi giao binh phù chỉ huy đội quân thiết độ. Khi quân tiến vào Nghệ An Nguyễn Xí đã chỉ huy, tham gia giải phóng các vùng rộng lớn từ đèo Hải Vân đến Tam Điệp ( Ninh Bình ).
Sau 20 năm cai trị của nhà Minh, và 10 năm dưới ngọn cờ khởi nghĩa Lam Sơn, đất nước ta được hoàn toàn giải phóng. Nguyễn Xí được Bình định vương Lê Lợi phong tước Huyện hầu. Sau đó, Lê Lợi lên ngôi trở thành vua Lê Thái Tổ, lập vương triều Lê Sơ, Nguyễn Xí được nhà vua cử giữ chức Long hổ Thượng tướng quân, suy trung bảo chính công thần và được mang quốc tính họ Lê. Đến năm 1433 vua qua đời, Nguyễn Xí đã giúp vua Lê Thái Tông ( nối ngôi cha khi mới 11 tuổi) điều hành mọi việc trong triều đình với cương vị là Phụ nhiếp triều chính. Sau đó vào năm 1442, vua Lê Thái Tông bị bệnh, băng hà đột ngột. Vì vua Lê Bang Cơ ( người được nối ngôi) mới 14 tháng tuổi nên trong triều có lời bàn đưa Thái sư Nguyễn Xí lên làm vua. Song ông can ngăn và nói rằng: Họ Nguyễn làm vua thì thiên hạ nổi loạn. Ông không nhận và chỉ nhận chức Nhập nội đô đốc cùng với Hoàng thái hậu nuôi dạy Lê Nhân Tông trưởng thành. Nhưng rồi sóng gió lại ập đến với cuộc đời ông. Vào năm 1445, bọn quyền thần vu cáo và buộc ông vào tội chết. Nhưng ông được chiếu cố là bậc cựu thần có công lao nên chỉ bị miễn chức, cho về nhà. Sau khi được minh oan ( 1448), ông được phong chức Thiếu bảo là chức bậc 3 trong Tam Thái thuộc ba chức quan to nhất trong triều để giúp vua mới 8 tuổi trông coi việc quân và việc dân. Cũng trong lúc này, triều đình rối ren, Lê Nghi Dân giết Lê Bang Cơ và Hoàng thái hậu hòng chiếm đoạt ngôi báu. Một lần nữa, vì đại nghĩa, Nguyễn Xí phải giả mù mắt và dẫm giết người con trai thứ 16 của ông đang tuổi sơ sinh. Ông đã hy sinh tình máu mủ ruột thịt để giải tỏa nỗi nghi ngờ của bọn phản nghịch. Sau đó ông đã cùng con trai trưởng là Nguyễn Sứ Hồi và một số quan đại thần của triều đình mật bàn tới kế sách lật đổ vua Lê Nghi Dân, diệt trừ bọn phản nghịch, khôi phục và đưa Lê Thi Thành lên ngôi vua Lê Thánh Tông, mở ra triều đại cực thịnh toàn diện của triều đại nhà Lê Sơ.
Ngày 30 tháng 10 năm 1465 ( Ất Dậu) Nguyễn Xí lâm bệnh qua đời. Vua Lê Thánh Tông buồn rầu thương tiếc, ông bỏ 3 ngày không ngự triều. Nhân dân ai cũng thương tiếc cho một con người hiếu với dân, trung với nước…
Ngày nay vẫn còn được lưu truyền bài thơ chữ Hán ca ngợi Nguyễn Xí, được dịch ra chữ quốc ngữ.
Thiên hạ chưa yên, mắt lão mù
Thiên hạ yên rồi mắt lão sáng
Việc đời như thể bèo chuyển xoay
Giã chè huống nữa tai nghe thấy.
Theo NLĐ.
