Nghề biên tập trong thế kỷ 21
Biên tập là một nghề bí ẩn. Ở Việt Nam, không ai dạy nghề biên tập cho chuyên nghiệp. Dạy viết báo thì có trường, có lớp, nhưng dạy biên tập thì không. Đó là một sự khiếm khuyết, một lỗ hổng trong đào tạo báo chí.
Biên tập báo chí là một nghề. Nhưng, thông thường, lãnh đạo các tờ báo chọn ra một số phóng viên hành nghề lâu năm, viết lách tốt và đề nghị họ trở thành biên tập viên. Thư ký tòa soạn sẽ chỉ dẫn thêm cho họ một số qui định về biên tập. Vậy là xong. Rồi nghề dạy nghề; hầu như không có ai được đào tạo bài bản về nghề này.
Xuất phát từ thực tế đó, soạn giả thu thập một số tư liệu ngoài nước, trong nước, nhớ lại những gì đã được học với đồng nghiệp trong và ngoài nước cùng kinh nghiệm bản thân viết nên tập tài liệu nhỏ này, trong đó áp dụng nguyên lý bổ sung chứ không phải loại trừ, thu nạp cả những cái mới, cái khác nhưng hay và hợp với chúng ta.[1] “Không có cái mới phát sinh từ số không, từ hư vô. Cái mới hình thành từ cái cũ. Trên cái nền cũ mà người ta xây dựng các công trình mới” [2] Hãy xem đây như một viên đá đóng góp vào việc xây dựng nền móng ban đầu cho công tác đào tạo biên tập viên một cách chính qui.
Tài liệu dựa trên nguyên tắc là ai cũng có thể bước vào nghề biên tập. Miễn là viết tiếng Việt tốt và được làm việc trong một tòa soạn. Lẽ dĩ nhiên, cũng phải yêu thích nghề này và chuyên cần học tập.
Đây là một tài liệu thực hành, mang tính kỹ thuật. Nhưng nó vẫn phải có cả lý thuyết vì lý thuyết là một cách để giải thích thực hành. Tài liệu gồm nhiều phần, bao quát từ tổng quan về nghề biên tập, nhiệm vụ người biên tập cho đến biên tập hình thức, biên tập nội dung lẫn cách làm việc với phóng viên. Người biên tập được đề cập ở đây chủ yếu là biên tập viên văn bản (copy editor). Trong khóa học, chúng ta sẽ xem xét chức năng, nhiệm vụ của vị trí này trong một tòa soạn.
Riêng trong khuôn khổ bài đầu tiên, chúng ta sẽ thảo luận một vài nội dung trong phần tổng quan về nghề biên tập: nghề biên tập quan trọng như thế nào; để làm nghề biên tập phải có tố chất gì; và biên tập viên giữ vị trí nào trong tòa soạn.
Tầm quan trọng của công việc biên tập
Các tờ báo, tạp chí, đài truyền thanh, đài truyền hình uy tín có một điểm chung: tất cả đều sử dụng những biên tập viên giỏi. Tay nghề cao của tập thể biên tập viên là một trong những yếu tố quan trọng nhất tạo nên sức mạnh cho một cơ quan truyền thông. Tuy nhiên, công chúng lại không biết tới họ vì họ không được ký tên trên các bài báo như phóng viên.
Và biên tập viên văn bản là một loại nhà báo hiếm hoi; ít người làm được nghề này. Biên tập viên văn bản thường dấn thân, toàn tâm toàn ý với công việc, thông minh và yêu chữ nghĩa. Họ có khuynh hướng muốn làm cho bài vở trở nên chính xác và hay hơn. Họ cũng góp phần gác cổng về tin tức cho cơ quan truyền thông, tức cho bài nào xuất hiện, bài nào không.
Hễ có người viết thì có người biên tập. Người biên tập đọc lại, suy nghĩ, làm cho các tác phẩm đến với công chúng dễ dàng hơn. Họ có mặt ở mọi nơi: trong các tờ báo ngày, báo tuần, các nhà xuất bản, tại đài truyền thanh, đài truyền hình, công ty giao tế nhân sự và quảng cáo. Tại các nước phát triển, họ còn hiện diện trong các cơ quan chính phủ, trường học và doanh nghiệp bình thường. Hiện nay, có cả người biên tập thông tin cho các trang web.
Từ trước đến giờ, các nhà báo được trao giải thưởng vẫn thường thừa nhận và ca ngợi công lao của người biên tập. Một trong số là nhà báo Mỹ Colin Nickerson. Ông bắt đầu sự nghiệp với chân phóng viên trong một tuần báo nhỏ. Bốn năm sau đó, ông trở thành phóng viên của tờ The Boston Globe, và nhanh chóng trở thành thông tín viên ở nước ngoài của tờ báo nổi tiếng này.
Nickerson cho biết: “Tôi đã học được rằng việc viết lách khó khăn hơn tôi từng nghĩ rất nhiều.
Cần phải động não và rất nhiều nỗ lực. Sự khác nhau giữa bài báo hay với bài báo dở chẳng liên quan gì đến nội dung của bài báo đó… mà điều tạo ra sự khác biệt thường là do có bao nhiêu tâm huyết và nỗ lực người phóng viên và kế đến là những người biên tập của anh, chị ta sẵn sàng đổ vào bài.” [3]
Nhưng công việc của biên tập viên báo chí là gì? Nếu bạn hỏi người bình thường câu này, có thể họ sẽ trả lời: sửa lỗi các bài viết. Còn nếu bạn trao đổi với một biên tập viên thực thụ, câu trả lời sẽ khác. Mà không chỉ có một câu. Người này sẽ liệt kê ra hàng loạt công việc, nào là nghe ngóng, họp bàn về tin tức, chỉ định đề tài, làm việc với phóng viên, sửa bài, chỉ dẫn dàn trang v.v…
Có một số người đã tìm cách định nghĩa nghề biên tập. Theo Sonia Jaffe Robbins, giảng viên môn biên tập báo chí tại Đại học New York, “biên tập văn bản là một quy trình mà trong đó biên tập viên giúp cho phóng viên cải thiện việc viết lách, để cho bài vở trở nên rõ ràng và được trình bày một cách tốt nhất có thể được.”[4]
Không ai nêu ra rằng biên tập viên phải giỏi ngữ pháp, viết đúng chính tả và dấu câu. Đối với nghề biên tập, rành rẽ ngôn ngữ là chuyện đương nhiên, tuy trong thực tế không hẳn đã đúng như vậy.
Làm việc với từ ngữ là nhiệm vụ đầu tiên của một biên tập viên. Công việc này được gọi là biên tập văn bản (copy editing). Công việc chính của biên tập viên văn bản bao gồm việc sửa lỗi ngữ pháp, bút pháp và tìm cách làm cho bài vở chính xác hơn. Thật ra, biên tập viên văn bản phải làm nhiều hơn thế nữa: tập trung suy nghĩ và suy nghĩ một cách sáng tạo. Nếu không, chắc hẳn ai đó đã làm ra được một chương trình biên tập tự động rồi.
Tố chất của người biên tập
Người biên tập giỏi thường có những tố chất sau:
Tự tin. Biên tập viên tin vào trí thông minh, trình độ hiểu biết và khả năng viết lách của mình. Họ nắm vững bút pháp của tờ báo cũng như khả năng sản xuất và đường lối của tờ báo. Họ hiểu và sử dụng tốt hệ thống mạng tin học nội bộ cho công việc của mình.
Khách quan. Biên tập viên không chủ quan. Họ cũng không thể ưu ái phóng viên này hơn phóng viên kia trong công việc.
Cẩn thận. Biên tập viên phải chú ý tới bạn đọc và tính cách của tờ báo. Việc trình bày, chọn bài, ảnh và tít phải hòa hợp với nhau để củng cố hình ảnh của tờ báo.
Thông minh. Biên tập viên phải có kiến thức nền rộng để biết bài viết sai hay viết đúng.
Luôn đặt câu hỏi. Biên tập viên phải thắc mắc đủ thứ. Họ biết nếu mình nghi ngờ thì bạn đọc cũng sẽ như vậy.
Ngoại giao. Biên tập là nghề luôn đụng chạm. Người làm nghề này phải tìm cách giảm thiểu sự căng thẳng không thể tránh được giữa người biên tập và người viết.
Khả năng viết lách. Biên tập viên phải viết báo giỏi hơn phóng viên.
Óc khôi hài. Người biên tập phải biết cười trước những sự vô lý trong nghề nghiệp như bài viết tồi mà vẫn phải sửa để đăng báo.
Vị trí của biên tập viên
Đã có một thời, biên tập viên – chủ yếu ở các báo nước ngoài - được xem như nhà báo thứ cấp, những phóng viên thất bại hoặc lụt nghề hoặc phải lui về phía sau do tuổi tác. Hiện nay, một số phóng viên vẫn nhìn các biên tập viên như thế. Tuy vậy, những năm gần đây, nghề này đã bắt đầu được kính trọng vì vai trò của báo chí đã thay đổi.
Bước vào thế kỷ 21, các báo phải tìm cách giải thích tin tức nhiều hơn trước vì tin nóng, tin nhanh đã bị Internet, đài phát thanh, truyền hình giành mất rồi. Các báo cần ra sức săn tìm thông tin để có thể tường thuật những gì ở đằng sau các sự kiện, làm cho sự kiện nổi bật lên hơn. Các nỗ lực này đã đưa việc viết hay, viết giỏi lên thành ưu tiên hàng đầu trong một số tờ báo.
Nói chung, ngày nay, không một nhà lãnh đạo cơ quan truyền thông nào mà lại không thừa nhận giá trị của các biên tập viên giỏi. Các báo Việt Nam trả lương cho người biên tập cao hơn cho phóng viên cùng trình độ; có thể gần gấp đôi.
Khi viết giỏi, viết hay được coi trọng, thì biên tập viên giỏi cũng được săn đón hơn. Nhưng có khi tuyển không ra. Tạp chí Nhịp Cầu ra 15 ngày một số (truớc đây ra hàng tháng), thuộc Hội Liên lạc với Người Việt Nam ở nước ngoài, chẳng hạn, đã đăng báo tuyển thư ký tòa soạn – một loại biên tập viên – từ hai, ba năm nay, nhưng vẫn chưa tìm.
Ở Mỹ, biên tập viên báo trên mạng có thu nhập rất khá. Theo tài liệu Interactive Publishing Surveys, công bố tháng giêng năm 1998, biên tập viên trực tuyến có kinh nghiệm hưởng lương từ 45.000 đô la Mỹ đến 75.000 đô la Mỹ mỗi năm.
Nhưng biên tập viên dựa vào đâu để làm việc? Vào 3 điểm cơ bản: hiểu độc giả, hiểu tin tức và sử dụng ngôn ngữ nhuần nhuyễn. Chúng ta sẽ lần lượt tìm hiểu về những điểm này trong bài tiếp theo.
[1] Dựa theo ý của Tuơng Lai. Nhà nghiên cứu này viết: Chủ trương “đoàn kết mọi người Việt Nam ở trong và ngoài nước, không phân biệt thành phần xã hội và dân tộc, quá khứ và ý thức hệ, tôn giáo và tín ngưỡng, miễn là tán thành công cuộc đổi mới” có ý nghĩa phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc. Đây là sự phản ánh một cách khách quan nhu cầu phát triển của đất nước trong bối cảnh mới, thể hiện một tầm nhìn mới, vượt qua những ràng buộc hạn hẹp của quan điểm “ai thắng ai” lấy vấn đề ý thức hệ là điểm quy chiếu tuyệt đối của một thời đã qua, để thấy được rằng hiện nay đồng thuận xã hội chính là động lực thúc đẩy sự phát triển của đất nước.
Nó đòi hỏi cách ứng xử bằng “đối thoại” và thuyết phục lẫn nhau thay cho “độc thoại” và mệnh lệnh áp đặt. Nó tiếp nhận “nguyên lý bổ sung” thay cho “nguyên lý loại trừ” trong nhận thức về quy luật tiến hóa thực chất là đồng tiến hóa, trình độ trật tự và tổ chức của cái toàn thể tăng lên trong sự tăng lên của tính đa dạng và chất lượng tổ chức của các thành phần.
Xem thêm: Tương Lai, “Nhân mùa Giáng sinh”, Pháp Luật 25-12-2005 trang 3.
[2] Hà Thúc Hoan, Tiếng Việt thực hành, tái bản lần thứ 8 ( TPHCM: NXB Thành phố Hồ Chí Minh, 1998) trang 44, 45.
[3] Dẫn theo Fred Fedler et al, Reporting for the Media, in lần thứ 6 ( New York: NXB Harcourt Brace College, 1997) trang 7.
[4] Đọc tại www.nyu.edu/class-es/copyXediting/editingsyllabus.html.
Hiểu độc giả, biết tin tức, rành ngôn ngữ
Đáp ứng nhu cầu độc giả là một mục tiêu tốt. Không thể bán báo nếu không có độc giả. Tuy nhiên, nhiệm vụ của biên tập viên không chỉ có thế.
Ông Võ Như Lanh là một trong số các tổng biên tập biết rõ tầm quan trọng của việc hiểu độc giả. Ông buộc các nhà báo trong tòa soạn Thời báo Kinh tế Sài Gòn phải luôn chú ý đến độc giả. Ông hay nói: phải đặt vấn đề dưới góc cạnh người đọc; đừng xa rời người đọc. Vì lẽ đó, tờ báo thường tổ chức lấy ý kiến bạn đọc nói chung cũng như của bạn đọc - doanh nhân nói riêng.
Cách đây không lâu, phần lớn các lãnh đạo báo chí đều đánh giá cao biên tập viên rành tin tức hơn biên tập viên hiểu độc giả. Ngày nay, cả hai tố chất này hầu như không tách rời nhau. Mà hiểu độc giả lại có phần trội hơn. Ngày xưa, hầu hết các biên tập viên đều tin mình hiểu những gì bạn đọc muốn. Ngày nay, nhiều người trong số họ thấy rằng không phải như vậy. Mỗi biên tập viên đều phải tìm cách hiểu những gì độc giả muốn.
Bạn đọc không giống mình
Nhưng nếu bạn là biên tập viên, bạn phải đáp ứng nhu cầu của người đọc đến mức nào là vừa? Nếu độc giả chỉ muốn tin đồn, tin giật gân, máu đổ, người chết, bạn có đáp ứng không? Nếu họ không quan tâm đến các hoạt động văn hóa kiểu như hòa nhạc thính phòng, bạn có cho ngưng thực hiện bài về các hoạt động này? Cuộc tranh cãi vẫn còn tiếp tục.
Không cần phải nhìn xa để hiểu tại sao cây bút nào cũng phải hướng tới độc giả. Xung quanh bạn đọc, các nguồn thông tin ngồn ngộn ra đấy, chèo kéo họ. Nào là truyền hình, phát thanh, Internet, báo ngày, báo tuần của thành phố, tỉnh, của cả nước. Rồi báo nội bộ, tạp chí đủ loại. Như vậy, đối với các nhà báo viết, có một thực tế cần phải đương đầu: phần lớn độc giả không tìm đến tờ báo, xem tờ báo như nguồn cung cấp thông tin ban đầu nữa. Người đọc báo đang sử dụng nhiều nguồn để hình thành cách nhìn về thế giới xung quanh.
Trang chủ VNExpress, chẳng hạn, ngày càng được nhiều người tìm xem. Bởi lẽ bài vở ở đây ngắn gọn, tính tổng hợp cao hơn so với bài của các tờ báo viết, tuy rằng phần lớn được lấy và viết lại từ các báo viết (và hay ...sai tiếng Việt). Theo ông Vũ Quang Việt, chuyên gia thống kê Liên Hiệp Quốc, đây là một nguồn tin rất được người Việt ở nước ngoài ưa chuộng.
Đứng trước xu hướng nói trên, các báo đã tìm cách đổi mới. Một số tờ chạy tít ngắn và lớn hơn trước. Cách trình bày cũng thay đổi. Báo có thêm màu. Báo còn đăng bài ngắn hơn với hình ảnh, bảng biểu và các mẫu đóng khung nêu các sự kiện chính nhằm thu hút những người chỉ muốn đọc lướt. Các thủ thuật trên được gọi là điểm dẫn nhập - points of entry, mà chúng ta sẽ tìm hiểu sau.
Nội dung các tờ báo cũng không giống trước và hàng năm đều được cải tiến. Áp dụng nguyên tắc thông tin cận kề, một số báo đã có trang dành cho tin tức địa phương như tờ Lao Động, trụ sở chính ở Hà Nội, chẳng hạn, có trang “Thông tin TP Hồ Chí Minh”. Về cải tiến, đây là một thí dụ: kể từ 2-1-2006, tờ Tuổi Trẻ đã gom các thông tin cần biết như giá vàng, ngoại tệ, thời tiết ... đăng rải rác trong các trang báo khác nhau của tờ báo vào một chuyên trang gọi là chuyên trang 24 giờ. Chuyên trang này có thêm các thông tin cần biết khác như thông báo của các cơ quan chức năng và các dịch vụ tư vấn, hướng dẫn tiêu dùng và cả các mẩu quảng cáo.
Hãy quay lại với chuyện đời xưa (mà vẫn có thể áp dụng cho đời nay) một chút. Ông Joseph Pulitzer, người chủ báo rất có ảnh hưởng trong thế kỷ 19 ở Mỹ, hay đi xuống đường sau khi báo ra khỏi xưởng in. Ông thường nhìn qua vai những người ngoài phố để xem họ đọc bài gì. Ông biết, nếu chỉ đọc kỹ thuật viết từ sách giáo khoa không thôi, thì chưa đủ để vươn tới độc giả một cách thành công. [4]
Nhưng nhiều biên tập viên lại suy nghĩ đơn giản: độc giả cũng giống như mình thôi. Những gì mình quan tâm, họ cũng quan tâm. Sự thật có phải thế không? Chưa chắc. Vậy nếu là biên tập viên, bạn nên làm gì?
Bạn có thể bắt chước Pulitzer: rời tòa soạn và đi rảo quanh địa bàn hoạt động của tờ báo. Đây là cách thức đơn giản nhất để hiểu độc giả.
Đương nhiên, khi đi, bạn phải mở to mắt, vểnh cao tai, mũi phải phập phồng. Điều gì đã thay đổi? Có gì đáng ngạc nhiên, có gì gây mâu thuẫn, lạ kỳ? Người ta đang bàn tán về điều gì? Như vậy, bạn phải vào nhà hàng cũng như quán cà phê bình dân và ngồi hớt tóc ngoài lề đường để nghe ngóng. Hoặc ghé các sạp báo hỏi han người chủ sạp về những gì người mua báo quan tâm. Đó cũng là một phần trong nhiệm vụ của biên tập viên.
Bạn còn phải xem truyền hình, nghe đài, lướt Internet và đọc báo; không chỉ đọc bài mà cả quảng cáo và thư bạn đọc. Các mối quan tâm của độc giả thường được thể hiện qua trang bạn đọc. Biên tập viên nào không được nhận điện thoại hoặc thư điện tử hoặc thư qua bưu điện của bạn đọc thì nên hỏi người thường nhận được để biết về độc giả.
Trong tòa soạn của một số tờ báo Pháp hoặc Mỹ như Le Monde, The New York Times, The Washington Post có cả một nhà báo đóng vai đại diện cho bạn đọc (tiếng Pháp: médiateur; tiếng Anh: ombudsman).[4] Người này viết các báo cáo phổ biến nội bộ về độc giả, trong đó có nêu lên các mối quan tâm của họ. Các báo Việt Nam chưa có người phụ trách riêng công việc này. Nhưng đến một ngày nào đó hẳn phải có.
Biên tập viên cũng phải đi dự các cuộc họp đoàn thể, tiếp tân và các buổi tiếp xúc với bạn đọc. Tổng biên tập Thời báo Kinh tế Sài Gòn hay đề nghị các thư ký tòa soạn phải chơi với giới làm ăn để hiểu rõ hơn đối tượng phục vụ chính của tờ báo. Có lần ông nói với họ: “Các anh phải cho tôi biết sau giờ làm việc các anh chơi với ai, có đi nhậu với doanh nhân hay không”.
Tuy nhiên, không có sự nghe ngóng nào lại có thể cung cấp thông tin về những người không đọc báo. Tại sao họ không đọc báo mình? Cái gì có thể lôi kéo họ đọc? Chỉ có thể trả lời cho các câu hỏi này bằng các cuộc thăm dò ý kiến
Báo giới Pháp, Mỹ sử dụng hai kiểu nghiên cứu: nghiên cứu cấp quốc gia do các hiệp hội báo chí hoặc các cơ quan nghiên cứu tiến hành; và nghiên cứu do từng tờ báo thực hiện. Tại Việt Nam, không có nghiên cứu quốc gia; còn nghiên cứu riêng thì cũng chỉ có một số tờ báo thực hiện, nhưng thường không đầy đủ. Dường như không có tờ báo nào hỏi ý kiến người không đọc báo mình (tại sao anh, chị lại không quan tâm đến báo chúng tôi?)
Nhu cầu của độc giả cũng luôn thay đổi. Có lúc sự thay đổi thật rõ ràng. Vào thập niên 80 của thế kỷ trước, không báo nào ở TP.HCM có mục hướng dẫn tiêu dùng. Ngày nay, hầu như tờ nào cũng lập ra mục này; thậm chí có cả một tờ báo tuần chuyên hỗ trợ cho người tiêu dùng là Sài Gòn Tiếp Thị (xuất hiện từ năm 1994).
Dẫu vậy, các quyết định phức tạp hơn về tin tức lại do biên tập viên đưa ra, dựa trên kinh nghiệm. Nhu cầu của bạn đọc chỉ là một khía cạnh - tuy quan trọng - mà biên tập viên cần xem xét khi quyết định đăng bài. Học nghề biên tập, bạn đừng xem nhẹ các yếu tố truyền thống quy định tin tức.
Rèn luyện lỗ mũi
Hãy tưởng tượng bạn đang ngồi ở ghế thư ký tòa soạn của một tờ báo ngày. Hàng nghìn điều thú vị, đáng quan tâm đang xảy ra xung quanh. Tờ báo chỉ đủ chỗ cho vài chục sự kiện. Vậy bạn lựa chọn như thế nào? Bài nào giao cho phóng viên, cộng tác viên viết, bài nào dùng lại tin các hãng thông tấn? Bài nào đăng ở trang nhất, bài nào đăng ở các trang trong? Nạn kẹt xe quan trọng hay chuyến thăm của một nguyên thủ quốc gia quan trọng?
Dưới đây là một số định nghĩa về tin tức và các yếu tố giúp cho bạn biết thế nào là có tin.
Về mặt định nghĩa chung, truyền thông là việc truyền thông tin, tư tưởng và thái độ của người này tới người khác. Truyền thông đại chúng là giao tiếp cùng một lúc với nhiều người qua các phương tiện truyền thông. Với cách hiểu trên, thông tin có thể mang ý nghĩa tin tức. Nhưng tin tức là gì? Thật khó định nghĩa. Vì đó là một quy trình chứ không phải là một vật thể - mà quy trình này lại khá phức tạp. Tin tức chắc chắn nhiều hơn những gì từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học giải thích, “điều được truyền đi, báo cho biết về sự việc, tình hình xảy ra”.
Michel Voirol, giáo sư báo chí người Pháp, cho rằng nếu cần phải tìm một định nghĩa tổng quát nhất cho nghề báo, định nghĩa đó có thể gói gọn trong ba chữ “có gì mới?”. [4] Theo hai tác giả Mỹ Doug Newsom và James A. Wollert, tin tức lại là những gì người ta cần phải biết và những gì người ta quan tâm, nhưng không vi phạm đời tư cá nhân và các tiêu chuẩn về sự thanh nhã của cộng đồng.[4]
Nhưng tin tức thường dễ nhận được hơn là định nghĩa. Nhà báo Anh John Cardownie từng thống kê được 18 định nghĩa tin tức.[4] Và John Hohenberg, một giáo sư báo chí của Đại học Columbia, cho rằng số lượng định nghĩa tin tức cũng nhiều gần bằng số lượng nhà báo.[4]
Một trong những nhiệm vụ đầu tiên của bạn trên tư cách biên tập viên là tìm hiểu về các mối quan tâm của những người sống trong khu vực mà tờ báo của bạn phục vụ. Thí dụ, khu vực đó chuyên nghề nông, chắc chắn bạn đọc sẽ quan tâm tới bất cứ cái gì liên quan tới ruộng đồng. Họ sẽ muốn biết thời tiết ảnh hưởng tới việc trồng lúa như thế nào, các quy định về thuế má tác động đến họ ra làm sao; giá lúa gạo trên thị trường, v.v.
Một nhiệm vụ khác của bạn là tìm biết tên họ và nghề nghiệp của những người làm ra tin tức trong cộng đồng. Và làm quen với họ. Ở cộng đồng nào cũng vậy, phần lớn tin tức đều từ một số ít người có thẩm quyền hoặc quyền lực mà ra.
Qua thực hành, bạn có thể sẽ luyện được cho mình cái “lỗ mũi ngửi ra tin” - theo cách nói của báo giới Mỹ và một số nhà báo Việt Nam như Trần Trọng Thức, Trần Ngọc Châu - để thành người gác cổng có nghề.
Đối với nhiều biên tập viên, phóng viên, quy trình tuyển chọn tin tức hầu như diễn ra một cách tự nhiên. Nói như vậy không có nghĩa việc đánh hơi ra tin tức là một ưu điểm trời cho. Bạn vẫn có thể rèn luyện cho mũi mình thính tin hơn dựa vào những yếu tố thường biến sự kiện, ý kiến, con người trở nên có giá trị tin tức. Những yếu tố đó là thời gian tính, sự gần gũi, tầm quan trọng, sự nổi tiếng, tính lạ kỳ, sự xung đột và thời cơ. Tất cả các bài báo ở trời Tây hay trời Đông đều ít nhiều chứa đựng các yếu tố này.
Mài dũa thông tin
Thông tin là nhà kho của tờ báo. Từ ngữ là đồ nghề để mài dũa thông tin. Câu không rõ ràng làm cho độc giả khó chịu và cản trở sự truyền thông. Câu không chính xác có thể gây tổn thương thật sự. Người ta hay nói “nhà báo nói láo ăn tiền”, nhưng phần lớn lại tin những gì in trên báo. Khi sửa bài, bạn cần nhớ sẽ có hàng nghìn người, thậm chí hàng triệu người đọc bài.
Ở những tờ báo phổ thông như Tuổi Trẻ, một bài báo có thể được cả triệu người xem. Ngay cả một tờ báo chuyên về kinh tế, thương mại như Thời báo Kinh tế Sài Gòn, ít nhất cũng có 100.000 người đọc một bài. Trong cả hai trường hợp, từ ngữ đều quan trọng.
Một tờ báo chủ yếu dành riêng cho người làm ăn không thể viết: “Công ty Freetrend, chuyên gia công giày cho hãng Adidas và một số hãng giày khác của Mỹ, cũng đã bắt đầu xuất hơn 9 tấn giày sang thị trường này với kim ngạch 114.514 USD”. Và “Trong sáu tháng đầu năm nay, Việt Hưng đã xuất 6,91 tấn áo cưới trị giá hơn 100.000 USD sang Mỹ”. Theo lẽ thường, không ai tính giày dép hoặc áo cưới bằng tấn.
Biên tập viên phải là người yêu chữ nghĩa. Hơn ai hết, họ tôn trọng sức mạnh cũng như sự đắc dụng của từ ngữ. Họ hiểu rằng, ngay đến một sự thay đổi nhỏ - thêm dấu phẩy, thay từ này bằng từ khác - cũng có thể khiến ý nghĩa của một câu khác hẳn đi. Biên tập viên cũng biết rằng họ có thể làm cho các từ ngữ đẹp đẽ lên hoặc yếu ớt và tầm thường xuống. Tuy nhiên, nghề nào cũng thế, có người giỏi, có người tồi. Một số biên tập viên có thể cứu phóng viên khỏi sai lầm. Một số khác lại phá hoại cái không khí êm dịu, dễ chịu mà phóng viên đã cực công tạo ra, hoặc làm cho câu cú trong bài báo trở nên không chính xác. Nhưng hẳn bạn chỉ muốn trở thành biên tập viên giỏi...
Biên tập viên còn phải quan tâm đến các khác biệt do hư từ tạo ra. Một bạn đọc từng góp ý báo Tuổi Trẻ về việc sử dụng hư từ “với”. Bạn đọc này, tên là Lê Thanh Xuân, nhận xét: “… Khi dùng từ so sánh, các bài báo hầu như lược bỏ giới từ “với” thành ra câu đáng lẽ phải viết “so với cùng kỳ năm ngoái” thì lại viết “so cùng kỳ năm ngoái”.[4]
Biên tập viên cũng không thể để trạng ngữ lẫn lộn với vị ngữ như trong câu sau: “Theo ông Hoàng Tiến Dũng, giám đốc Công ty vật liệu xây dựng Hạ Long cho biết, hiện công ty có khoảng 400.000 m[SUP]2[/SUP] tôn”. Đã dùng “theo” thì không dùng “cho biết”, và ngược lại. Sau “theo” là trạng ngữ, còn trước “cho biết” phải là chủ ngữ.
Chúng ta sẽ nghiên cứu thêm về lỗi ngữ pháp, lỗi dùng từ trên các báo vào một dịp khác. Còn trong bài tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu về tòa soạn của một tờ báo, quy trình di chuyển bài vở cùng công việc của biên tập viên trong tòa soạn.
1. Dẫn theo Alfred L. Lorenz, John Vivian, News Reporting and Writing (Boston: NXB Allyn and Bacon, 1996) trang 27.
2. Ombudsman của The Washington Post là Deborah Howell, một phụ nữ . Bà có trang web riêng:: https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/linkset/2005/03/25/LI2005032500838.html.
3. Michel Voirol, Guide de la Rédaction, in lần thứ 4 (Paris: NXB Presse et Information, 1992) trang 15.
4. Doug Newsom, James A. Wollet, Media Writing, in lần thứ 2 (Belmont, Calif.: NXB Wadsworth Publishing Company, 1988) trang 4.
5. John Cardownie, News Agency Journalism (Bonn: NXB Friedrich-Ebert-Stiftung, 1986) trang 77, 78.
6. John Hohenberg, Ký giả Chuyên nghiệp, bản dịch của Lê Thái Bằng, Lê Đình Điểu (Sài Gòn: NXB Hiện đại Thư xã, 1974) trang 76.
7. Lê Thanh Xuân, “Khó chịu khi gặp lỗi về câu cú, ngữ pháp”, Tuổi Trẻ 18-8-2001 trang 12.
