LỊCH SỬ CHIẾM HỮU NÔ LỆ PHƯƠNG ÐÔNG CỔ ÐẠI
A. KHÁI QUÁT VỀ CÁC QUỐC GIA CỔ ÐẠI PHƯƠNG ÐÔNG
Châu Á và Ðông - bắc bộ Châu Phi là những nơi phát nguyên của những nền văn minh cổ kính nhất của loài người. Ở đây đã từng phát sinh và phát triển những quốc gia chiếm hữu nô lệ tối cổ, xây dựng trên sự tan rã của chế độ cộng sản nguyên thủy và sự phân cghia xã hội thành giai cấp. Những nền văn minh cổ kính đó trước sau đã lần lượt xuất hiện trên lưu vực những con sông lớn: đó là lưu vực sông Nin ở Ai - cập, lưu vực Lỡng-Hà tạo nên bởi hai con sông Ti-gơ-rơ và Ơ-phơ-rát chảy ra vịnh Ba Tư, lưu vực hai con sông Ấn và sông Hằng bồi đắp nên đồng bằng Bắc Ấn-độ, và lưu vực hai con sông Hoàng-hà và Trường-giang tạo nên vùng đồng bằng Hoa-bắc rộng lớn và phì nhiêu.
Các quốc gia cổ đại phương Ðông đều có những đặc trưng chung của một xã hội chiếm hữu nô lệ, ví như việc phân chia xã hội thành hai giai cấp đối kháng: giai cấp quý tộc chủ nô thống trị và giai cấp nô lệ bị áp bức, bóc lột một cách tàn nhẫn và thô bạo nhất.Nhưng các quốc gia đó cũng có nhiều đặc điểm riêng làm cho người ta có thể phân biệt chúng với các quốc gia chiếm hữu nô lệ phương Tây, tức Hy-lạp và La-mã cổ đại, mà những đặc điểm riêng biệt đó chủ yếu là như sau:
Các quốc gia cổ đại phương Ðông ra đời ở thời kỳ mà sức sản xuất xã hội đang còn ở trình độ thấp kém. Trình độ sản xuất thời ấy không cho phép các quốc gia đó phát triển chế độ chiếm hữu nô lệ một cách thành thụ và điển hình.
Sự tồn tại dai dẳng của những tổ chức công xã nông thôn, tàn tích của chế độ xã hội thị tộc thời nguyên thủy, và sự phát hội cổ đại phương Ðông.
Sự bảo tồn lâu dài của chế độ nô lệ gia trưởng, việc sử dụng lao động của nô lệ chưa được phổ cập trong các ngành sản xuất xã hội và vai trò của nô lệ trong sản xuất kinh tế chưa chiếm địa vị chủ đạo.
Sự xuất hiện và phát triển của một hình thức tổ chức nhà nước đặc biệt, nhà nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền mạnh mẽ, gọi là chủ nghĩa chuyên chế phương Ðông mà đặc trưng chủ yếu là quyền lực vô hạn của các đế vương, nằm quyền sở hữu tối cao về ruộng đất và về thần dân trong cả nước.
B. AI CẬP
I. ÐIỀU KIỆN THIÊN NHIÊN VÀ SỰ HÌNH THÀNH NHÀ NƯỚC AI - CẬP CỔ ÐẠI
1. Ðiều kiện thiên nhiên:
Ai-cập là quê hương của một trong những nền văn minh xuất hiện sớm nhất trong lịch sử xã hội loài người. Ai-cập ở Ðông bắc bộ châu phi, là một vùng thung lũng hẹp và dài nằm dọc theo hạ lưu sông Nin; Ai-cập phía đông giáp Hồng-hải và sa mạc A-cập, phía nam giáp miền rừng núi Nu-bi thuộc Trung bộ châu Phi, phía tây giáp sa mạc Li-bi, phiá bắc giáp Ðịa- trung- hải, bốn mặt đều có biên giới thiên nhiên cách trở, khiến cho Ai-cập thời cổ hầu như cô lập đối với thế giới bên ngoài.
Ngay từ thời đồ đá mới tại lưu vực sông Nin đã xuất hiện nhà nước CHNL.
2. Sự hình thành quốc gia thống nhất cổ Ai-cập.
Công xã nông thôn là tổ chức kinh tế cơ sở của Cổ Ai-cập. Nhiều công xã nông thôn hợp lại thành một liên minh công xã rộng lớn hơn, gọi là nôm.
Do yêu cầu thống nhất quản lý công tác thủy lợi. Giữa thiên niên kỷ IV trước công nguyên, các châu miền Bắc Ai-cập thống nhất thánh vương quốc Hạ Ai-cập; các châu miền Nam Nam thống nhất thành vương quốc Thượng Ai-cập. Mỗi vương quốc có tới chừng 20 châu.
Cuối thiên niên kỷ IV trước công nguyên, trải qua một cuộc đấu tranh lâu dài tàn khốc, Thượng và Hạ Ai-cập đã hợp nhất lại thành một quốc gia thống nhất.
Người có công thống nhất đất nước Ai-cập là (Ménès) (khoảng năm 3200 trước công nguyên).
Sau khi thống nhất Ai-cập vua Ménès chọn Memphis làm thủ đô.
II. AI-CẬP THỜI KỲ CỔ VƯƠNG QUỐC ( 3000-2400 tr.c.n.)
Thời kỳ Cổ vương là thời kỳ thống trị của các vua thuộc bốn vương triều, từ vương triều thứ III đến vương triều thứ VI, tức vào khoảng từ năm 3000đến năm 2400 trước công nguyên. Ðó là thời kỳ hình thành quốc gia chiếm hữu nô lệ trung ương tập quyền lần thứ nhất ở Ai-cập. Thời kỳ phát triển khá mạnh về mặt thế lực chính trị và quân sự của nhà nước Ai-cập, cũng như về mặt văn hoá nữa. Thời kỳ cổ vương quốc còn gọi là thời kỳ kim tự tháp.
Những công trình xây dựng kim-tự-tháp.
Với ước vọng lưu lại đời đời tiếng tăm lừng lẫy và quyền uy bất diệt của mình, các pha-ra-ôn thuộc các vương triều Mem-phit-gọi như vậy vì các vương triểu thời Cổ vương quốc đóng đô ở Mem-phit-ngay từ khi còn sống, đã lo xây dựng cho mình những lăng mộ cực kỳ kiên cốvà đồ sộ.Ðó là những kim-tự-tháp hùng vĩ làm kinh ngạc thế giới cổ kim.
Những công trình xây dựng lăng mộ, đền đài dưới thời haì vương triều III và IV đã làm cho nhân lực trong nước bị khánh kiệt; thuế má và sưu dịch ngày càng đè nặng lên đầu nhân dân, làm cho nhân dân vô cùng cơ cực và oán thán. Nhiều cuộc bạo động và khởi nghĩa của quần chúng đã nổ ra.
Ðến năm 24000 trước công nguyên, nước Ai cập thống nhất đã bị chia cắt thành nhiều châu độc lập.
III. AI CẬP THỜI KỲ TRUNG VƯƠNG QUỐC (2150-1710 tr. c. n)
1. Sự thống nhất lại của Ai Cập.
Sau khi cổ vương quốc tan rã, thì Ai cập bước vào thời kỳ phân liệt và loạn lạc kéo dài non 300 năm. Trong thời kỳ này, Ai cập đã thay đổi đến bốn vương triều (từ vương triều VII đến vương triều X).
Trung tâm thống nhất ở miền Bắc là đô thành Hê-ra-cơ-lê-ô-pô-lít, ở miền Nam là đô thành Te-bơ. Lãnh tụ của thành Te-bơ là Mentouhotep trở thành pha-ra-ôn của Ai cập, người sáng lập ra vương triều XI, đóng đô ở Te-bơ. Từ đó bắt đầu thời kỳ Trung vương quốc trong lịch sử Cổ Ai cập.
2. Ðặc điểm kinh tế và xã hội của Ai cập thời Trung vương quốc.
Ai cập dưới thời kỳ thống trị của vương triều XII đã trở thành một nhà nước trung ương tập quyền lớn mạnh. Một trong những biện pháp quan trọng nhất mà nhà nước Ai cập thống nhất đã thực hiện là khôi phục và mở rộng các công trình thủy lợi thành một hệ thống tưới nước hết sức rộng lớn đối với thời kỳ bấy giờ. Công trình sửa chữa hồ Moeris thành một bể chứa nước nhân tạo là công trình có quy mô to lớn nhất.
Ði đôi với sự phát triển của sản xuất nông nghiệp, sản xuất thủ công nghiệp thời Trung vương quốc cũng có nhiều tiến bộ. Lúc này Ai cập hoàn toàn bước vào thời đại đồ đồng thau. Ðồng thau đã cải tiến công cụ sản xuất trong nông nghiệp cũng như trong các ngành thủ công. Sản xuất thủ công nghiệp phát triển lại đẩy mạnh hoạt động của thương nghiệp và mậu dịch đối ngoại.
Thời Trung vương quốc, xã hội Ai cập càng phân hóa mạnh, mâu thuẫn giai cấp càng thêm sâu sắc. Nô lệ ngày càng đông thêm; chế độ nô lệ ngày càng phát triển.
3. Phong trào khởi nghiã của nô lệ và dân nghèo. Sự xâm nhập của người Hyksos.
Cuối thời trung vương quốc, chính sách mậu dịch và chính sách vũ trang xâm lược ngày càng mở rộng thì quý tộc và thương nhân càng vơ vét thêm nhiều của cải và nô lệ. Mọi của cải đều tập trung trong tay bọn chúng; quảng đại quần chúng nô lệ và dân nghèo, ngay cả một bộ phận lớn trong tầng lớp trung gian, đều nhất luật bị bốc lột tàn khốc. Mâu thuẫn không thể điều hòa giữa chủ nô và nô lệ, giữa người giàu và kẻ nghèo đã làm nổ ra nhiều cuộc bạo động và khởi nghĩa to lớn của quần chúng.
Phong trào khởi nghĩa của dân nghèo và nô lệ cuối cùng bị thất bại, song ý nghĩa của nó đối với lịch sử xã hội Ai-cập về sau này rất lớn vì lần khởi nghĩa này đã làm lay chuyển cơ cấu nhà nước chiếm hữu nô lệ Ai-cập.
Ðó chính là cơ hội rất tốt cho người Hyksôs, thuộc các bộ lạc du mục sống ở vùng Xi-ri và Pa-le-xtin, lợi dụng để xâm lược Ai-cập. Cuối thời Trung vương quốc, khoảng năm 1710 trước công nguyên, nhân tình hình lọan lạc ở Ai-cập, người Hich-xôt đã tràn vào, dần dần chinh phục đại bộ phận đất đai của Ai-cập và cuối cùng đặt nền thống trị của họ ở đây ngót một trăm rưỡi năm (1710-1560 trước công nguyên), ở giữa hai thời kỳ Trung vương quốc và Tân vương quốc.
IV. AI CẬP THỜI KỲ TÂN VƯƠNG QUỐC. (1560-941 Trước công nguyên)
Ai cập dưới chính quyền của vương triều Te-bơ và sự khôi phục lại bộ máy nhà nước trung ương tập quyền, độc lập và tự chủ, đã tạo điều kiện cho các pha-ra-ôn thuộc vương triều XVIII không những có thể tiếp tục theo đuổi chính sách xâm lược của các pha-ra-ôn thời Trung vương quốc, mà còn có thể mở rộng chiến tranh xâm lược trên quy mô to lớn hơn.
1.Sự phát triển của sức sản xuất thời Tân vương quốc
Sự thống nhất Ai cập đã thúc đẩy sức sản xuất phát triển lên một bước. Những bức họa và điêu khắc còn giữ lại trong các lăng tẩm và đền đài thời Tân vương quốc đều có mô tả những cảnh hoạt động sản xuất của Ai cập thời ấy. Qua đó, người ta thấy sự tiến bộ trong kỹ thuật canh tác nông nghiệp, cũng như trong các nghành thủ công nghiệp, nơi mà sự sản xuất đã bắt đầu chuyên môn hóa và được phân công tỉ mỉ. Thừa tướng vi-di-a nắm quyền lãnh đạo mọi công tác sản xuất nông nghiệp trong cả nước.
2.Chính sách đối nội và đối ngoại của vương triều XVIII.
Thời Tân vương quốc, mậu dịch đối ngoại của người Ai cập thường tiến hành song song với những cuộc viễn chinh có tính chất cướp bóc. Mục tiêu xâm lược chủ yếu của Ai cập vẫn là các miền Xi-ri, Pa-le-xtin và Nu-bi, về sau mở rộng đến cả miền Tiểu Á và lưu vực sông Ơ-phơ-rat. Người Ai cập ra sức cướp đoạt các vùng có nhiều tài nguyên phong phú, kiểm soát các vị trí chiến lược và các đường giao thông thủy bộ quan trọng.
Do chính sách bành trướng bằng vũ lực của các pha-ra-ôn thuộc vương triều XVIII mà Ai cập dần dần trở thành một đế quốc rộng lớn, biên giới phía Bắc giáp vùng Tiểu Á, biên giới phía nam đến tận xứ Nu-bi; khoảng cách giữa hai đường biên giới Nam Bắc có tới 3.200 km. Lãnh thổ của đế quốc Ai cập rộng lớn đòi hỏi phải cải tổ lại bộ máy quan liêu và cải tổ quân đội cho hợp với yêu cầu của nền thống trị mới. Trước đây, các pha-ra-ôn chỉ cần có một vi-di-a giúp việc, nay phải đặc hai vi-di-a; một cai quản miền Bắc, một cai quản miền Nam. Nhiệm vụ quan trọng nhất của vi-di-a vẫn là lãnh đạo mọi công trình thủy lợi và công tác đồng án trong cả nước và xét xử các vụ tranh chấp về ruộng đất. Tổ chức hành chính địa phương cũng có thay đổi. Quyền lực của chúa châu bị hạn chế nhiều vì phải chia sẽ bớt cho mấy quan chức khác trong châu do trung ương bổ nhiệm. Do đó, bấy giờ quý tộc các châu không còn là một mối đe dọa đối với chính quyền trung ương thống nhất nữa.
3.Cải cách tôn giáo dưới đời Ich-na-tôn và nguy cơ tan rã của đế quốc Ai cập.
Vì muốn duy trì địa vị của mình, các pha-ra ôn thuộc vương triều XVIII đã phải dựa vào thế lực của bọn tăng lữ cao cấp thờ thần A-môn, và đem rất nhiều vàng bạc đất đai cúng cho các đền đài, khiến cho tầng lớp tăng lữ trở nên rất giàu có. Dựa vào thế lực kinh tế đó, tầng lớp tăn lữ ngày càng tăng cường can thiệp vào công việc nội chính và dần dần thau túng chính quyền trung ương họ thường cử người của họ ra giữ chức vi-di-a và thường gây áp lực đối với các pha-ra-ôn. A-men-khô-tep IV (1424-1388 trước công nguyên) quyền lực của tập đoàn tăng lữ đã lấn át nhiều quyền lực của pha-ra-ôn. A-men-khô-tep IV muốn thoát khỏi sự thống chế đó, liền thực hành một cuộc cải cách tôn giáo lớn nhằm đánh đỗ thế lực của tập đoàn tăng lữ thờ thần A-môn để chấn hưng vương quyền (1400 trước công nguyên). Ông quyết định đề xướng một tôn giáo khác tôn giáo thờ thần Mặt trời A-tôn.
Ông ra lệnh xây dựng nhiều đền đài quy nga và kiến trúc đồ sộ khác để thờ thần A-tôn ở khắp nơi và ngay cả ở Te-bơ, vùng trung tâm của tôn giáo thờ thần A-môn. Tất nhiên là cải cách tôn giáo đó đã gây nên sự căm phẫn và sự chống đối rất mãnh liệt về phía bọn tăng lữ và quý tộc cũ ở địa phương. A-men-khô-tep IV quyết định đánh mạnh hơn nữa vào bọn này để đè bẹp một sự phản kháng. Ông hạ lệnh cắm chỉ mọi việc thờ cúng, lễ bái các vị thần khác và chỉ cho phép nhân dân trong nước được thờ một vị thần Mặt trời A-tôn. Các đền đài cũ đều bắt buộc phải đóng cữa đa số tăng lữ đều buộc phải trở về với cuộc sống trần tục.
A-men-khô-tep IV còn xóa bỏ cả tên hiệu của vua cha A-men-khô-tep III và thay đổi cả tên hiệu cũ của mình để lấy tên hiệu mới Ich-na-tôn ( hay cũng gọi là A-khe-ta-tôn có nghĩa la ìngười được thần A-tôn ưa chuộng).
Cuộc đấu tranh đang tiếp diễn Ich-na-tôn chết. Bọn tăng lữ cũ liền xóa bỏ cải cách của Ich-na-tôn, khôi phục hoàn toàn tôn giáo thờ thần A-môn. Ruộng đất của các đền đài bị tịch thu được thu hồi lại. Ðô thành A-khe-ta-tôn bị bỏ phế. Thủ đô mới dời về Te-bơ. Cải cách tôn giáo hoàn toàn thấp bại. Từ đó chế độ trung ương tập quyền thời kỳ Tân vương quốc ngày càng suy yếu. Thời đại Tân vương quốc chấm dứt từ đó.
C. LƯỠNG HÀ VÀ KHU VỰC TRUNG CẬN ÐÔNG
Các quốc gia cổ đại ở khu vực Lưỡng Hà.
1. Ðiều kiện thiên nhiên ở lưu vực Lưỡng Hà
Khu vực do hạ lưu hai con sông Tigre và Euphrate tạo thành gọi là Lưỡng Hà hay Mésopotamie có nghĩa làmiền đất đai ở giữa hai con sông Giống như miền thung lũng sông Nin, lưu vực Lưỡng Hà cũng là một khu vực phì nhiêu rất thích hợp cho nghề nông.
Lưu vực Lưỡng Hà cũng như Ai cập là nơi phát tích của một nền văn minh tối cổ của loài người. Chỗ khác nhau là: Ai cập thì bốn bề đều có biên giới thiên nhiên cách trở, đất nước không bị ngoại tộc đến xâm lược một cách thường xuyên. Còn lưu vực Lưỡng Hà thì địa hình bằng phẳng, không có biên giới thiên nhiên hiểm trở. Do đó, những bộ tộc du mục sống ở ven núi hay trên các miền sa mạc ở chung quanh khu vực Lưỡng Hà đều dòm ngó một cách thèm thuồng miếng đất phì nhiêu xanh tươi ấy. Bởi vậy, lịch sử của Lưỡng Hà đầy dẫy những cuộc chiến tranh giữa những bộ tộc định cư và những bộ tộc du mục nhằm tranh giành quyền làm chủ khu vực này.
2. Các quốc gia tối cổ ở Lưỡng Hà: Sumer và Akkcad.
Vào khỏang nữa sau thiên niên kỷ IV trước công nguyên, cùng thời kỳ mà người Ai-cập bắt đầu xây dựng nhà nước, cư dân ở lưu vực Lưỡng-hà cũng đã sớm thoát ly khỏi chế độ công xã nguyên thủy, bắt đầu xây dựng nhà nước của mình trên cơ sở chế độ nô lệ.
Người Sumer là kẻ đã đặt nền móng đầu tiên cho nền văn hóa cổ đại ở lưu vực Lưỡng Hà.
Nhưng người Sumer cũng không phải là người bản xứ đã sống từ trước ở đấy. Vào khoảng đầu thiên niên kỷ IV trước công nguyên, họ mới đến định cư ở Nam bộ Lưỡng Hà.
Sau khi người sumer đã thiên di đến lưu vực Lưỡng Hà, ban đầu họ còn sống tập trung với nhau để chăn nuôi và làm ruộng theo chế độ công xã thị tộc. Họ đã phát minh ra đồ đồng rất sớm, đã bước từ thời đại đồ đá sang thời đại đồ kim loại. Họ đã có thể chế tạo được những đồ gốm tinh xảo, dệt được các thứ vải. Họ đã xây đắp được nhiều công trình thủy lợi khá hoàn bị và đã biết dùng trâu,bò để cày ruộng. Người sumer còn biết dùng xe cộ và dùng bàn quay làm đồ gốm sớm hơn cả người Ai cập.
Nô lệ dĩ nhiên là phải làm việc nặng nhọc suốt năm, nô lệ đều là những tù binh bị bắt trong chiến tranh hay mua ở nước ngoài dem về. Phần lớn nô lệ là thuộc về nhà nước hay đền đài. Một số gia đình quý tộc giàu có cũng có thể có nô lệ. Nô lệ chủ yếu làm việc trong gia đình, xây đắp các công trình thuỷ lợi, canh giữ đồng ruộng, chăn nuôi súc vật,v.v. Nô lệ thường không được lao động cùng với dân tự do. Nông dân công xã đảm nhiệm chủ yếu công việc sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp. Chế độ nô lệ ở các quốc gia cổ đại Lưỡng-hà mang nặng tính chất gia trưởng. Nô lệ không được sử dụng rộng rãi trong lao động sản xuất và họ có thể có gia đình riêng.
Khoảng năm 3500 trước công nguyên, ước chừng đồng thời với người cổ Ai cập, người Sumer Sumer cũng đã phát minh ra chữ viết của mình. Vì thứ chữ đó hình giống như các góc nhọn hay các đinh nhọn chắp nối lại với nhau, nên người ta gọi là chữtiết hình hay chữ hình góc nhọn .
Lịch pháp đã có người Sumer làm theo nguyên tắc âm lịch: 29 ngày hoặc 30 ngày là một tháng, 12 tháng là một năm; đương nhiên lịch pháp đó không thật khớp với thời gian quả đất vận chuyển một vòng xung quang mặt trời, cho nên họ mới đặt ra tháng nhuận. Âm lịch của người Sumer rất gần với nông lịch của Trung Quốc; nó được các bộ tộc khác ở Tây Á sữ dụng một cách rộng rãi. Ðến ngày nay, người Hồi giáo và người Do Thái ở Tây Á vẫn sữ dụng lịch pháp ấy.
Về toán học hệ đếm của người Sumer lấy 60 làm cơ số, nhưng cũng bổ sung thêm bằng cơ số thập phân. Ngày nay người ta phân vòng tròn làm 360 độ, phân một giờ làm 60 phút, một phút làm 60 giây, d0ó là thừa hưởng phát minh của người Sumer để lại.
Khoảng đầu thiên niên kỷ III trước công nguyên, người Sê-mit đã di cư từ miền ngoại Cap-ca-dơ xuống phương Nam. Họ chia ra làm nhiều bộ lạc, sống cuộc đời du mục ở suốt cả một dải đất từ Xi-ri đến sa mạc Ai cập.
Trong tất cả các giống người thuộc chủng tộc Sê-mit, thì người Akkad là giống người bước vào thời kỳ lịch sử xã hội có giai cấp sớm nhất. Vào khoảng năm 3500 trước công nguyên, họ đã định cư ở vùng trung du Lưỡng Hà, tại miền Akkad. Lúc người Sumer đang dựng lên một quốc gia- thành thị của họ ở miền Nam lưu vực Lưỡng Hà, thì người Akkad cũng đã dời bỏ đời đời sống du mục để làm nghề nông.
Trên lưu vực Lưỡng-hà, người Sumer và người Akkad đã từng đánh nhau suốt mấy trăm năm để tranh giành quyền bá chủ.
Cuối thế kỷ XXIV trước công nguyên, lãnh tụ quân sự của người Akkad là Sargon đánh thắng vương quốc của người Sumer, dùng vũ lực thống nhất cả lưu vực Lưỡng Hà.
Sau khi đã chinh phục được người Sumer, người Akkad lại tiếp thu hoàn toàn nền văn hóa tiên tiến của kẻ bị chinh phục: về kỹ thuật canh tác nông nghiệp, về lịch pháp, sổ học, kiến trúc, công nghệ cũng như về tín ngưỡng tôn giáo và chữ viết. Về sau, lâu ngày người Akkad và người Sumer dần dần đồng hóa với nhau.
Khoảng năm 2228 trước công nguyên, bộ tộc Gu-ti sống tại miền rừng núi Gu-ti-um ở phía đông sông Tigre, xâm nhập lưu Lưỡng Hà. Ðế quốc do người Akkad dựng lên đã bị lật đổ trong cuộc xâm lăng ấy. Người Gu-ti liền đặt nền thống trị của họ trên toàn bộ lưu vực Lưỡng Hà, thay cho người Akkad.
Người Gu-ti thống trị lưu vực Lưỡng-Hà ước trên bảy mươi năm. Trong thời gian đó, người Sumer và người Akkad nhiều lần nổi dậy đấu tranh chống lại sự áp bức của người Gu-ti. Ðến khoảng năm 2150 trước công nguyên, người Sumer đánh đuổi được người Gu-ti ra khỏi khu vực Lưỡng Hà, khôi phục lại nền độc lập của người Sumer. Từ đó về sau, người Sumer lại khống chế người Akkad, trở lại làm chủ ở lưu vực Lưỡng Hà.
Sau khi đã đánh đổ ách thống trị của người ngoại tộc, người Sumer đã tiến lên một trình độ cao hơn về sinh hoạt kinh tế và văn hóa. Thành bang Ua ở vùng Sumer cuối cùng phát triển lên thành một đế quốc, đế quốc Ua, tồn tại trên một trăm năm (2118-2007 trước công nguyên). Khoảng năm 2007 trước công nguyên, người Amorites ở phía tây và người Ê-lam ở phía đông lại xâm nhập Lưỡng Hà, lật đổ nền thống trị của đế quốc Ua.
Dưới sức tấn công của cả hai mặt, các thành bang Sumer mất hết độc lập chính trị của mình. Từ đó về sau, người Sumer không khôi phục lại độp lập của họ được nữa, dần dần đi đến chỗ suy vong. Tuy vậy, nền văn hóa rực rỡ của người Sumer ảnh hưởng sâu sắc đến nền văn hóa của các bộ tộc khác ở vùng Trung Cạn Ðông; kỷ thuật canh tác của họ, lịch pháp, số học, văn tự hình góc nhọn, kiến trúc và công nghệ của họ đều là những di sản vô cùng quí báu của nền văn hóa cổ đại ở lưu vực Lưỡng-Hà.
3.Vương quốc Babylone và thời đại Hammourabi.
Lúc đế quốc Ua của người Sumer đang trên đà suy yếu, thì một bộ tộc Sê-mit sống ở miền Xi-ri, gọi là người Amorites thừa cơ xâm nhập lưu vực Lưỡng-hà, lật đổ đế quốc Ua.
Khoảng năm 1894 trước công nguyên, người Amorites chọn thành Babylone ở trên bờ sông Euphrate làm thủ đô, thành lập lên ở đấy một vương quốc chiếm hữu nô lệ.
Vương quốc Babylone hưng thịnh nhất và mở mang lãnh thổ rộng lớn nhất là thời vua Hammourabi.Dưới thời ông ta trị vì (1792-1750 trước công nguyên).
Ðể cũng cố nền thống trị của giai cấp quí tộc chủ nô, Hammourabi đật một bộ luật gọi là một luật Hammourabi gồm có 282 điều khoản.
Nhìn chung, xã hội chiếm hữu nô lệ Babylone có những đặc điểm nổi bật dưới đây.Sự phát triển của chế độ tư hữu về ruộng đất và của quan hệ chiếm hữu nô lệ. Tuy nhiên sự phát triển của chế độ tư hữu vẫn còn bị nhiều hạn chế và chế độ nô lệ cũng còn mang nặng tính chất gia trưởng.
Nền kinh tế về cơ bản vẫn là nền kinh tế tự nhiên. Chế độ chính trị chuyên chế trung ương tập quyền. Nhà vua Babylone tập trung trong tay vương quyền lẫn thần quyền. Vua là kẻ chỉ huy tối cao về các mặt quân sự, chính trị, kinh tế, đồng thời cũng là tăng lữ tối cao, thay mặt thần, để trị dân.
4. Ðế quốc Assyrie.
Thành bang Assyrie nằm ở phía bắc Mesopotamie, ở đây đất đai không được tốt lắm, khí hậu khô khan, nhưng Assyrie có mục trường rộng lớn, có đá vôi, có gỗ quý dùng làm vật liệu xây dựng rất tốt và nhất là có một vùng khoáng sản tiếp liền với khu vực mỏ đồng và mỏ sắc ở miền Ðông bắc Tiểu Á. Họ sống chủ yếu về nghề chăn nuôi và săn bắn, nghề nông không phát đạt lắm.
Về mặt văn hóa, người Assyrie chịu ảnh hưởng nhiều nhất của người Sumer, Akkad, sau định cư ở phía bắc lưu vực Lưỡng Hà, họ học liền ở người Sumer lịch pháp, kỹ thuật sản xuất nông nghiệp và thủ công nghiệp. Người Assyrie là một bộ tộc phát triển sau, nên lúc này sự phân hóa giai cấp trong nội bộ chưa kịch liệt lắm, trong khi đó thì các nước láng giềng đang ngày càng suy yếu vì mâu thuẫn gây gắt trong nội bộ xã hội chiếm hữu nô lệ, đó là những nguyên nhân chính đã giúp cho người Assyrie tự cường lên nhanh chống.
Ðế quốc Assyrie là đế quốc đầu tiên có lãnh thổ rộng lớn nhất, cũng là đế quốc đầu tiên đã thâu tốn nhiều trung tâm văn hóa cổ đại như: Lưỡng Hà, I-ran, xi-ri, Tiểu Á, Pa-le-xtin, Ai cập dưới một chính quyền thống nhất. Ðế quốc Assyrie là một đế quốc rộng lớn, nhưng nó chỉ là một tổ chức liên minh quân sự và hành chính to lớn, nó không có một cơ sở kinh tế thống nhất vững chắc. Chiến tranh xâm lược liên miên đã làm cho nông dân công xã và dân chăn nuôi giảm sút nhanh chống. Mâu thuẫn trong nội bộ xã hội chiếm hữu nô lệ luôn luôn tiêu hao lực lượng kinh tế và lực lượng quân sự của đế quốc Assyrie. Chính lúc này lại có rất nhiều bộ lạc du mục chung quanh xâm nhập vào Lưỡng Hà. Năm 612, liên quân của người Can-đê và người Me-đơ đánh chiếm kinh đô Ni-ni-vơ: đế quốc Assyrie, xây dựng bằng vũ lực, bị diệt vong từ đó.
