LÀM LẼ
Hồ Xuân Hương
Hồ Xuân Hương, con người có sức sống mãnh liệt, có ý thức cá nhân sâu sắc, khao khát hạnh phúc lứa đôi lại rơi vào tấn bi kịch đau lòng nhất của người phụ nữ : làm lẽ. Bà là đứa con của một người vợ lẽ . Rồi chính bà lấy chồng hai lần , cả hai lần đều làm lẽ. Tất cả những thảm cảnh làm lẽ của mẹ bà, của bà và của bao người đàn bà bất hạnh khác trong chế độ đa thê đáng nguyền rủa dưới chế độ phong kiến đã dồn nén lại thành một khối thuốc nổ: bài thơ LÀM LẼ . Bài thơ có sức công phá ghê gớm vào chế độ đa thê, lớn tiếng đòi quyền sống , đòi hạnh phúc lứa đôi cho người phụ nữ:
“ Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng.
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung
Năm thì mười họa hay chăng chớ
Một tháng đôi lần có cũng không
Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm
Cầm bằng làm mướn, mướn không công,
Thân này ví biết dường này như
Thà trước thôi đành ở vậy xong.”
Hồ Xuân Hương bị dồn nén bị ấm ức với kiếp làm lẽ nên thơ mở lời đã bung nổ:
“ Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng
Chém cha cái kiếp lấy chồng chung!”
Câu thơ mở đầu rơi thẳng vào sự bất công trong hôn nhân , trong tình cảm “ Kẻ đắp chăn bông, kẻ lạnh lùng” thì thật là tài tình . Hình tượng thơ gợi ngay đến chuyện buồng the, chăn gối, hạnh phúc lứa đôi vợ chồng. Và sự bất công giữa vợ cả, vợ lẽ hiện ra như núi đôi và vực thẳm. Kẻ “ Đắp chăn bông” ấm áp bao nhiêu thì kẻ “ nằm suông ngoài nhà” lạnh bấy nhiêu. Mà cái lạnh của thể xác chưa thấm vào đâu với cái lạnh tinh thần , lạnh trong lòng, “ lạnh lùng”.
Hồ Xuân Hương đã chửi thẳng vào cái kiếp lẽ mọn, chung chạ:
“ Chém cha cái kiếp lấy chồng chung”
Chửi cả bằng lời và bằng nhạc, câu thơ bảy chữ thì có bốn thanh trắc, dấu sắc ( chán, cái, kiếp, lấy) sắc như gươm. Nhưng chửi rồi vẫn còn nguyên nỗi đau, ấy là “ cái kiếp lấy chồng chung”. Chung cái không thể nào chung được , có đáng nguyền rủa không? Ca dao cũng đã cự tuyệt cảnh “ chồng chung”:
“ Đói lòng nằm gốc cây sung
Chồng một thì lấy chồng chung thì đừng”
Mà sao Xuân Hương là bậc trí giả mà không đủ sáng suốt để hai lần đều lâm vào cảnh “ chồng chung”? Đó chính là chỗ đáng thương của người phụ nữ. Vì khao khát hạnh phúc lứa đôi nên biết rằng mình làm lẽ chẳng ra gì nhưng vẫn không “ đừng” được.
Nữ sĩ Xuân Hương , nạn nhân của chế độ đa thê đã nói huỵch toẹt những bi thảm trong buồng the của “ kiếp lấy chồng chung”:
“ Năm thì mười họa hay chăng chớ
Một tháng đôi lần có cũng không”
Nhà thơ đã dồn hai thành ngữ “ năm thì mười họa” và “ gặp chăng hay chớ” thành một câu thơ lấp lửng thật hay: “ Năm thì mười họa hay chăng chớ”. Câu thơ Đường đã trở thành câu thơ thuần Việt diễn tả sự thưa thớt , họa hoằn của hành vi ái ân giữa chồng với vợ lẽ. Có thể gọi ngôn ngữ Hồ Xuân Hương trong trường trong trường hợp này là ngôn ngữ mờ, diễn đạt mờ vì là chuyện khó nói. Vậy mà ai cũng hiểu, tài hoa Xuân Hương chính là ở đấy. Cách đây hơn trăm năm giữa một xã hội khô cứng, đạo đức giả mà có một phụ nữ đã nói to lên khát vọng của da thịt , của ái ân, của yêu đương thì phải nói là Hồ Xuân Hương đã đi trước thời đại rất xa. Có lẽ vì thế mà những thanh niên Pháp ngày nay đọc Hồ Xuân Hương đã cả quyết rằng nàng thơ đang sống cùng thời với họ!
Hồ Xuân Hương là người đàn bà có ý thức cá nhân sâu sắc, có bản lĩnh, lịch lãm mà vẫn không thoát khỏi tấn bi kịch này không thuộc về phần ý thức, bản lĩnh, hay trí tuệ mà thuộc vào điều sâu thẳm trong tâm hồn của người đàn bà ,mà Xuân Hương lại đàn bà hơn bất kì người đàn bà nào trên cõi đời này. Hãy lắng nghe nhịp tim đau đớn của người đàn bà đáng thương đáng kính này:
“ Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm
Cầm bằng làm mướn, mướn không công”
Chỉ có Xuân Hương mới đủ can đảm và đủ tài hoa để vớ một thành ngữ mà lí giải hành vi dẫn đến bi kịch hôn nhân . “ Cố đấm ăn xôi, xôi lại hẩm”, từ hành vi vật chất, hiện tượng vật chất, tác giả gợi đến hành vi tinh thần , tâm trạng của một kẻ lẽ mọn. từ cái mùi “ hẩm” đến “ buồn nôn” của xôi, nhà thơ đã gợi đến sự hẩm hiu của cảnh “ chồng chung”. Cách cụ thể hóa cái trừu tượng như vậy rất gần với thi pháp dân gian. Vì khát vọng một chút hạnh phúc lứa đôi nhỏ nhoi mà người đàn bà phải hạ mình “ cố đấm ăn xôi” , nhưng nhập cuộc rồi , người vợ lẽ mới nhận ra bản chất xấu xa của chế độ đa thê:
“ Cầm bằng làm mướn, mướn không công”
Vợ lẽ chẳng qua là một người “ làm mướn”, một người ở, mà còn tệ hơn người làm mướn là “ mướn không công”. Thật là hẩm hiu, tủi nhục. Những điệp từ “ xôi, xôi”, “ mướn, mướn” tạo ra âm điệu day dứt, đay nghiến , uát hận của kiếp làm lẽ.
Bài thơ kết thúc bằng lời tự nhủ chua chát:
“ Thân này ví biết dường rày nhỉ
Thà trước thôi đành ở vậy xong”
Đây là một cách nhận thức lại, không hình ảnh, không bóng bẩy, chỉ phô diễn trực tiếp ý tưởng của một đời làm lẽ. Người đàn bà thuộc vào hàng trí giả như Xuân Hương cũng không thể hình dung hết những điều cay nghiệt của “ kiếp lấy chồng chung”. Bà ngậm ngùi mà nghĩ rằng “ Thà trước thôi đành ở vậy xong”. Người đàn bà với thiên chức làm vợ, làm mẹ mà “ ở vậy” là bi thảm nhất, vậy mà làm lẽ lại còn bi thảm hơn. Thế mới càng thấy “ kiếp lấy chồng chung” cay nghiệt đến chừng nào!
Bài thơ “ Làm lẽ” hay ở tình cảm chân thành , nồng nàn, tư tưởng sâu sắc, tinh thần phản kháng quyết liệt. Nghệ thuật diễn đạt tài tình, những điều khó nói của “ kiếp lấy chồng chung” nhà thơ đã nói một cách thanh tao, gợi cảm. Những thành ngữ tiếng Việt đã chắp cánh cho thơ Xuân Hương , thuần hóa thơ Đường thành một hình thức thơ giàu âm điệu dân tộc.
Với bài thơ “ làm lẽ”, chế độ đa thê của xã hội phong kiến đã bị một đòn chí mạng. Đã nói lên những bất công trong chế độ đa thê, để đòi quyền sống, quyền hạnh phúc lứa đôi. Hồ Xuân Hương đã phải trả giá cả cuộc đời mình. Cho nên càng nghĩ càng cảm thấy yêu mến, kính nể Hồ Xuân Hương, người đàn bà kì bí. “ bà chúa thơ nôm” ( Xuân Diệu) trong nền văn học của nước nhà.
(sưu tầm)
