1. BA CÂY
- Do tiếng Hán "Tam mộc"
- Theo "HÁn Thư", tam mộc là chỉ ba thứ hình cụ bằng gỗ thời xưa, tức là cái gông cổ, cái kẹp tay và cái cùm chân.
"Dạ rằng cứ phép gia hình
Ba cây chập lại một cành mẫu đơn"
(Nguyễn Du)
2. BA CÕI
- Do tiếng Hán "Tam giới"
- Sách nhà phậtcho rằng có ba cõi trời hay ba cõi thế giới là: dục giới tức cõi dục, sắc giới tức cõi sắc, vô sắc giới tức cõi vô sắc. Ở cõi dục thì người ta ai cũng có tình cảm dục vọng; ở cõi sắc thì ai cũng có hình sắc nhưng không còn tình dục nữal; ở cõi vô sắc thì đến cả hính sắc cũng không còn nữa và đạt đến cảnh yên vui hơn hết.
"Tranh đồ thập cúng treo bày,
Lòng đi ba cõi, hương bay chín trời"
(Quan Âm Thị Kính)
3. BA DƯƠNG
- Do tiếng Hán “Tam dương”
- Người xưa cho rằng âm cực thì dương sinh. Mùa đông tháng mười là tháng lục âm (sáu âm), khí âm đã cực thịnh rồi, nên bắt đầu từ tháng mười một thì khí dương bắt đầu sinh dần. Tháng mười một là nhất dương (một dương) sinh, tháng chạp là nhị dương (hai dương) sinh, tháng giêng là tam dương (ba dương) sinh. Quẻ thái trong Kinh dịch có ba hào dương ở dưới, mà tháng giêng là tháng tam dương, nên thuộc quẻ Thái. Trước kia vào ngày tết Nguyên đán, người ta thường viết bốn chữ “Tam dương khai thái”(Tam dương mở đầu cho vận Thái; tức vận tốt”)dán trong nhà để cầu sự vận tốt lành trong năm mới.
“Ba dương đã gặp thủa thời vần.
Bốn bể đều mừng một chúa xuân”
(Hồng đức quốc âm thi tập)
4. BA ĐIỀU SỢ
- Do tiếng Hán “Tam uý”
- Luẫn ngữ “Quân tử hữu tam uý, uý thiên mệnh, uý đại nhân, uý thánh nhân chi ngôn” (Người quân tử có ba điều sợ, sợ mệnh trởi, sợ bậc đại nhân, sợ lời nói của bậc thánh nhân)
- Nho gia thời trước thường lấy ba điều trên để tự răn mình.
“Dương Quân Tây còn sợ có bốn hay
Khổng Phu Tử những dạy ba điều sợ”
(Nguyễn Cư Trinh)
5. BA MUƠI SÁU CHƯỚC
- Theo “Nam sứ”, Vương Khính Tắc có nói “Trong ba mươi sáu chước của Đàn Công, chạy là kế cao hơn cả”. Ý nói chẳng có cách nào hơn là bỏ chạy, chạy trốn.
“Thừa cơ lẻn bước ra đi,
Ba mươi sáu chước, chước gì là hơn”
(Nguyễn Du)
“Bàn thầm mọi lẽ thấp cao,
Ba mươi sáu chước, chước đào là hơn”
(Quan Âm Thị Kính)
6. BA NGÀN
- Tức ba ngàn thế giới
- Theo giáo lý đạo Phật, hợp một ngàn thế giới vào thì thành tiểu thiên thế giới, hợp thành ngàn tiểu thiên thế giớ lại thì thành trung thiên thế giới, hợp một ngàn trung thiên thế giới lại thì thành đại thiên thế giới, gọi chung là tam thiên thế giới (ba ngàn thế giới). Ở trên tam thiên thế giới lại có hoa nghiêm thế giới...
- Ý nói thế giới là vô lượng, vô biên, không tưởng tượng được
"Trong ba ngàn, Sãi vui để một bầu; ngoài sáu đạo, Sãi vui thông tam giới"
(Nguyễn Cư Trinh)
7. BA QUÂN
- Theo binh chế nhà Chu ở Trung Quốc thì quân là tên một đơn vị gồm một vạn hai ngàn năm trăm binh sĩ. Vua nhà Chu có sáu quân, nước chư hầu lớn có ba quân.
- Về sau từ ba quân được chỉ quân đội nói chung.
"Ba quân chỉ ngọn cờ đào,
Đạo ra Vô Tích, đạo vào Lâm Truy"
(Nguyễn Du)
(Còn nữa)
- Do tiếng Hán "Tam mộc"
- Theo "HÁn Thư", tam mộc là chỉ ba thứ hình cụ bằng gỗ thời xưa, tức là cái gông cổ, cái kẹp tay và cái cùm chân.
"Dạ rằng cứ phép gia hình
Ba cây chập lại một cành mẫu đơn"
(Nguyễn Du)
2. BA CÕI
- Do tiếng Hán "Tam giới"
- Sách nhà phậtcho rằng có ba cõi trời hay ba cõi thế giới là: dục giới tức cõi dục, sắc giới tức cõi sắc, vô sắc giới tức cõi vô sắc. Ở cõi dục thì người ta ai cũng có tình cảm dục vọng; ở cõi sắc thì ai cũng có hình sắc nhưng không còn tình dục nữal; ở cõi vô sắc thì đến cả hính sắc cũng không còn nữa và đạt đến cảnh yên vui hơn hết.
"Tranh đồ thập cúng treo bày,
Lòng đi ba cõi, hương bay chín trời"
(Quan Âm Thị Kính)
3. BA DƯƠNG
- Do tiếng Hán “Tam dương”
- Người xưa cho rằng âm cực thì dương sinh. Mùa đông tháng mười là tháng lục âm (sáu âm), khí âm đã cực thịnh rồi, nên bắt đầu từ tháng mười một thì khí dương bắt đầu sinh dần. Tháng mười một là nhất dương (một dương) sinh, tháng chạp là nhị dương (hai dương) sinh, tháng giêng là tam dương (ba dương) sinh. Quẻ thái trong Kinh dịch có ba hào dương ở dưới, mà tháng giêng là tháng tam dương, nên thuộc quẻ Thái. Trước kia vào ngày tết Nguyên đán, người ta thường viết bốn chữ “Tam dương khai thái”(Tam dương mở đầu cho vận Thái; tức vận tốt”)dán trong nhà để cầu sự vận tốt lành trong năm mới.
“Ba dương đã gặp thủa thời vần.
Bốn bể đều mừng một chúa xuân”
(Hồng đức quốc âm thi tập)
4. BA ĐIỀU SỢ
- Do tiếng Hán “Tam uý”
- Luẫn ngữ “Quân tử hữu tam uý, uý thiên mệnh, uý đại nhân, uý thánh nhân chi ngôn” (Người quân tử có ba điều sợ, sợ mệnh trởi, sợ bậc đại nhân, sợ lời nói của bậc thánh nhân)
- Nho gia thời trước thường lấy ba điều trên để tự răn mình.
“Dương Quân Tây còn sợ có bốn hay
Khổng Phu Tử những dạy ba điều sợ”
(Nguyễn Cư Trinh)
5. BA MUƠI SÁU CHƯỚC
- Theo “Nam sứ”, Vương Khính Tắc có nói “Trong ba mươi sáu chước của Đàn Công, chạy là kế cao hơn cả”. Ý nói chẳng có cách nào hơn là bỏ chạy, chạy trốn.
“Thừa cơ lẻn bước ra đi,
Ba mươi sáu chước, chước gì là hơn”
(Nguyễn Du)
“Bàn thầm mọi lẽ thấp cao,
Ba mươi sáu chước, chước đào là hơn”
(Quan Âm Thị Kính)
6. BA NGÀN
- Tức ba ngàn thế giới
- Theo giáo lý đạo Phật, hợp một ngàn thế giới vào thì thành tiểu thiên thế giới, hợp thành ngàn tiểu thiên thế giớ lại thì thành trung thiên thế giới, hợp một ngàn trung thiên thế giới lại thì thành đại thiên thế giới, gọi chung là tam thiên thế giới (ba ngàn thế giới). Ở trên tam thiên thế giới lại có hoa nghiêm thế giới...
- Ý nói thế giới là vô lượng, vô biên, không tưởng tượng được
"Trong ba ngàn, Sãi vui để một bầu; ngoài sáu đạo, Sãi vui thông tam giới"
(Nguyễn Cư Trinh)
7. BA QUÂN
- Theo binh chế nhà Chu ở Trung Quốc thì quân là tên một đơn vị gồm một vạn hai ngàn năm trăm binh sĩ. Vua nhà Chu có sáu quân, nước chư hầu lớn có ba quân.
- Về sau từ ba quân được chỉ quân đội nói chung.
"Ba quân chỉ ngọn cờ đào,
Đạo ra Vô Tích, đạo vào Lâm Truy"
(Nguyễn Du)
(Còn nữa)
