Địa lí Nông nghiệp-Ngành trồng trọt

[Bút Nghiên]

Địa lí ngành trồng trọt​

1) Vai trò

Trồng trọt là ngành quan trọng nhất trong nông nghiệp nhằm khai thác và sử dụng đất đai để tạo ra các sản phẩm thực vật. Trồng trọt là nền tảng của sản xuất nông nghiệp với chức năng cung cấp lương thực, thực phẩm cho con người, nguyên liệu cho các ngành công nghiệp chế biến, là cơ sở để phát triển chăn nuôi và cũng là nguồn hàng xuất khẩu có giá trị.

2) Trung tâm phát sinh cây trồng

Cây trồng ngày nay do con người thuần hoá, chọn lọc và cải tạo từ cây hoang dại mà có. Lịch sử cây trồng gắn liền với lịch sử phát triển của xã hội loài người. Hiện nay, trên thế giới có khoảng 1.500 loài cây trồng.

Trên cơ sở xác lập mối quan hệ giữa cây trồng với các loài hoang dại cũng như nghiên cứu các tài liệu lịch sử và khảo cổ học, đến nay người ta đã xác định 10 trung tâm phát sinh cây trồng. Trong số này có 6 trung tâm nằm hoàn toàn trong vòng đai nhiệt đới (Trung Mỹ, Nam Mỹ, Tây Xu Đăng, Ấn Độ, Êtiôpia, Đông Nam Á), 2 trung tâm nằm trong vòng đai cận nhiệt (Địa Trung Hải và Tây Á), 2 trung tầm nằm ở vòng đai cận nhiệt và một phần ở vòng đai ôn đới (Trung Quốc và Trung Á).

3) Phân loại cây trồng

Trên thế giới có rất nhiều loại cây trồng. Để phân loại, người ta đã dựa vào một số dấu hiệu nhất định. Dựa vào điều kiện sinh thái, cây trồng được chia thành 4 nhóm: cây trồng xích đạo, nhiệt đới, cận nhiệt đới và ôn đới. Dựa vào thời gian sinh trưởng và phát triển có nhóm cây trồng ngắn ngày và dài ngày, hay nhóm cây trồng lâu năm và hàng năm. Dựa vào giá trị sử dụng kinh tế, cách phân loại quan trọng và phổ biến nhất, cây trồng được phân chia thành các nhóm:

- Nhóm cây lương thực (lúa, ngô, khoai, sắn...);

- Nhóm cây thực phẩm (rau, đậu, cây ăn quả);

- Nhóm cây công nghiệp (cây lấy đường, cây lấy dầu, cây lấy nhựa, cây lấy chất kích thích, cây lấy sợi, cây lấy tinh dầu, cây làm thuốc);

- Nhóm cây làm thức ăn cho gia súc (cỏ Ghinê, cỏ voi, cỏ Pangalô, cỏ Xu Đăng...);

- Nhóm cây lấy gỗ (xoan, bạch đàn, thông, tếch, sồi...);

- Nhóm cây cảnh, cây hoa (uất kim cương, trắc bách diệp, vạn tuế, phong lan, hoa hồng...).

4 Địa lí một số cây trồng quan trọng trên thế giới

4.1Địa lí cây lương thực

4.1.1Khái quát chung

- Cây lương thực là nguồn chủ yếu cung cấp tinh bột cho người và gia súc; cung cấp nguyên liệu cho ngành công nghiệp chế biến lương thực, thực phẩm (rượu, bia, bánh, kẹo...) và là mặt hàng xuất khẩu có giá trị.

- Theo Tổ chức lương thực và nông nghiệp của Liên Hợp Quốc (FAO), các loại lương thực truyền thống chủ yếu được sản xuất và tiêu thụ trên thế giới bao gồm 5 loại: lúa gạo (Rice), lúa mì (Wheat), ngô (Maize), kê (Sorghum), lúa mạch (Barly). Năm loại lương thực có hạt này gọi chung là ngũ cốc. Riêng lúa mạch còn được chia ra mạch đen, kiều mạch và đại mạch. Ngoài ra, lương thực còn bao gồm những cây có củ, phổ biến là khoai lang, sắn.

- Trong số ngũ cốc kể trên, quan trọng hơn cả là lúa mì, lúa gạo và ngô. Theo thống kê của FAO, năm 2003 toàn thế giới sản xuất được 2.021 triệu tấn ngũ cốc với cơ cấu như sau:

Lúa mì đạt : 557,3 triệu tấn, chiếm: 27,6%
Lúa gạo : 585,0 triệu tấn, : 29,0%
Ngô : 635,7 triệu tấn, : 31,4%
Các loại khác : 243,0 triệu tấn, : 12,0%

- Do vai trò to lớn của cây lương thực và khả năng bảo quản lâu dài của nó, nên 1/2 diện tích đất canh tác trên thế giới được dành để trồng các loại cây này. Việc sử dụng lương thực có sự khác nhau rõ rệt giữa các khu vực. ở các nước kinh tế phát triển chỉ có 1/4 sản lượng dùng làm lương thực cho người, còn 3/4 dành cho chăn nuôi. Trong khi đó, ở các nước đang phát triển, 3/4 sản lượng dành cho con người. Nếu như ngô, kê chủ yếu dành cho chăn nuôi, đại mạch vừa dùng cho chăn nuôi ngựa, vừa để nấu rượu, bia ở các nước phát triển thì ở các nước châu Phi, châu Mỹ Latinh, ngô và kê lại là cây lương thực chính.

- Sản lượng lương thực bình quân theo đầu người tăng đều qua các năm, tuy có sự khác biệt giữa các nước, các khu vực và châu lục.

Những nước có sản lượng lương thực lớn nhất thế giới năm 2002 là Trung Quốc 401,8 triệu tấn (19,8% sản lượng lương thực thế giới), Hoa Kỳ 299,1 triệu tấn (14,7%), ấn Độ 222,8 triệu tấn (11,0%), LB Nga 84,4 triệu tấn (4,2%), Pháp 69,1 triệu tấn (3,4%), Inđônêxia 57,9 triệu tấn (2,9%), Braxin 50,7 triệu tấn (2,5%), CHLB Đức 43,3 triệu tấn (2,1%), Bănglađet 40,7 triệu tấn (2,0%) và Việt Nam 36,7 triệu tấn (1,8%). 10 nước trên chiếm tới 2/3 tổng sản lượng lương thực của toàn thế giới.
Đến nay, nhiều nước đang phát triển, nhất là ở châu Phi và cả châu á vẫn còn thiếu lương thực. Gần 800 triệu người (chiếm 17% dân số) ở trong tình trạng thiếu ăn. Nếu như toàn thế giới, bình quân lương thực đầu người là 327 kg/người, thì ở châu Mỹ là 535 kg/người, châu Âu 459 kg/người, trong khi đó ở châu á là 268 kg/người, châu Phi 143 kg/người.
Có những nước bình quân lương thực trên 1000kg/người như Đan Mạch (1.755), Hungari (1.500), Canađa (1.427), Hoa Kỳ (1.138) và Achentina (1.024). Ngược lại, có nhiều quốc gia của châu Phi bình quân chưa đến 50 kg/người như Libi, Ruanđa, Xômali, CHDC Côngô, Gabông...

- Tập quán ăn uống của các dân tộc trên thế giới có sự khác nhau rõ rệt. Điều đó dĩ nhiên ảnh hưởng không nhỏ đến địa lý sản xuất và buôn bán lương thực trên thế giới. Bức tranh phân bố ngũ cốc trên thế giới hiện nay thể hiện rõ rệt theo các vùng. Lúa mì là cây của miền rừng lá rộng, rừng thảo nguyên và thảo nguyên. Lúa gạo là cây của miền cận nhiệt đới và nhiệt đới. Ngô là cây của miền rừng thảo nguyên và thảo nguyên. Kê và cao lương là cây của miền đồng cỏ và nửa hoang mạc. Lúa mạch (mạch đen, kiều mạch, đại mạch) là các cây của miền rừng taiga, lan rộng lên phía Bắc và các vùng núi cao.

4.1.2.Lúa gạo

- Nguồn gốc

Cây lúa gạo là một cây lương thực cổ nhất của nhân loại. Lúa hiện nay là loại cây một năm, nhưng có nguồn gốc từ một thứ cây dại nhiều năm, cao cây, mọc ở các hồ nước nông của vùng Đông Nam á, châu Phi và ở quần đảo Ăngti lớn. Tuy nhiên, khu vực Đông Nam á là nơi đã thuần hoá và tạo ra được cây lúa gạo đầu tiên và trở thành quê hương của cây lúa và nghề trồng lúa.

Cây lúa được trồng ở miền Đông ấn Độ, gần sông Hằng, sau đó lan sang bán đảo Đông Dương và Nam Trung Quốc hiện nay. Giống lúa này cao cây, mọc nổi, gần với giống lúa dại, hiện nay còn thấy cả ở Bănglađet, Thái Lan và miền Nam Việt Nam. Từ Đông Nam á, cây lúa lan sang Bắc Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản, Inđônêxia, Philippin và về phía tây tới Iran. Qua các dân tộc có nền văn minh ảrập, cây lúa đi vào miền Tiền á và Địa Trung Hải. Qua các thuỷ thủ Malaixia và người Âu, cây lúa tới Mađagaxca, Malaixia và quần đảo Pôlinêzi. Người Tây Ban Nha đã đưa cây lúa tới châu Mỹ. Người Nêgrôit trồng một loại giống lúa nổi, cao cây ở trung và thượng lưu sông Nigiê. Sau này, người Bồ Đào Nha mang giống lúa châu á tới đây. Kết quả là giống lúa châu Phi hiện nay là giống lai với giống lúa châu á.

- Điều kiện sinh thái

Lúa gạo là cây lương thực của xứ nóng thuộc miền nhiệt đới và cận nhiệt. Cây lúa ưa khí hậu nóng, ẩm với nhiệt độ trung bình các tháng từ 20 - 300C. Nhiệt độ thấp nhất vào đầu thời kỳ sinh trưởng là 12 - 150C, tổng nhiệt độ trong thời kỳ sinh trưởng 2.200 - 3.2000C. Trong quá trình sinh trưởng, lúa gạo sống trong các chân ruộng ngập nước và cần nhiều công chăm sóc.

Ngày nay, cây lúa gạo được trồng ở toàn bộ miền nhiệt đới và miền cận nhiệt (tới giáp miền ôn đới). ở Bắc bán cầu, giới hạn trồng lúa gạo có thể lên tới vĩ tuyến 420B ở Bồ Đào Nha, 450B ở Nhật, 490B ở Hoa Kỳ. ở Nam bán cầu, giới hạn có thể xuống tới vĩ tuyến 260N ở Môzămbich, 350N ở australia. Về độ cao, cây lúa có thể trồng được ở độ cao 2.600 - 2.700m so với mặt biển (ví dụ, vùng núi Tây Nam Trung Quốc).

Vùng trồng lúa gạo quan trọng nhất hiện nay là vùng châu á gió mùa. Đó là một vùng rộng lớn kéo dài từ Nhật Bản, Viễn Đông (Liên Bang Nga), Triều Tiên, Đông Trung Quốc, Đông Nam á, Bănglađet, ấn Độ và Xrilanca.

- Tình hình sản xuất

Sản lượng lúa gạo trên thế giới tăng lên hàng năm, nhưng không ổn định.

Nhìn chung, từ sản lượng lúa gạo toàn cầu trong những năm qua (1980- 2003), có thể rút ra một số nhận xét chính sau đây:

+ Tổng sản lượng lúa gạo toàn cầu trong thời gian qua thể hiện rõ xu hướng tăng lên hàng năm.

+ Trong từng năm cụ thể, mức tăng không ổn định vì tình hình canh tác của các nước phụ thuộc nhiều vào biến động của thiên tai như lũ lụt, hạn hán, sâu bệnh...

+ Tốc độ tăng trưởng sản lượng lúa gạo trên thế giới ở đầu thập kỷ 90 không đáp ứng đủ nhu cầu lương thực của các nước đang phát triển trước sự bùng nổ dân số. Theo FAO, muốn đảm bảo an ninh lương thực trong điều kiện đó, sản lượng lúa gạo phải tăng tương ứng 3,0- 3,5%/ năm. Do tình hình sản xuất lúa còn nhiều hạn chế nên nạn đói vẫn xảy ra nghiêm trọng ở nhiều nước trên thế giới.

+ Theo khu vực địa lý, sản lượng lúa gạo tập trung hầu hết ở khu vực châu á, chiếm 91,5%. Mọi biến động lớn trong sản xuất lúa gạo ở châu á đã chi phối trực tiếp đến tình hình thị trường gạo toàn cầu.

Ngoài châu á, sản lượng lúa gạo của các khu vực còn lại chỉ chiếm 8,5%. Trong số này, trước hết phải kể đến châu Mỹ, khu vực sản xuất lúa gạo lớn thứ 2 và chiếm 5,2% tổng sản lượng lúa gạo toàn cầu, nhưng tập trung phần lớn ở châu Mỹ Latinh. Sản xuất lúa gạo của châu Phi đứng thứ 3 trên thế giới, chiếm tỷ trọng 2,7% và tập trung chủ yếu ở vùng hạ sa mạc Xahara. Sau cùng, châu Âu và châu Đại Dương có sản lượng lúa gạo không đáng kể, với tỷ trọng 0,5% và 0,1% tổng sản lượng lúa gạo toàn cầu.

Đại bộ phận lúa gạo trên thế giới (96,4%) được sản xuất ở các nước đang phát triển. Điều này diễn ra ngược lại với tình hình sản xuất và xuất khẩu lúa mì, tập trung phần lớn ở các nước phát triển. Có thể nói, toàn bộ sản lượng lúa gạo của tất cả các nước phát triển cộng lại hiện chỉ tương đương với sản lượng lúa của Việt Nam.

Các nước trồng nhiều lúa gạo đều rất đông dân với tập quán lâu đời tiêu dùng gạo. Vì thế lúa gạo sản xuất ra chủ yếu để tiêu dùng trong nước, còn lượng gạo xuất khẩu hàng năm rất nhỏ (trên dưới 4,5%; khoảng 23 đến 28 triệu tấn).

Có thể thấy việc xuất khẩu lúa gạo tập trung hầu hết vào các nước đang phát triển (80% tổng lượng xuất khẩu gạo toàn cầu), nhất là ở châu á (70%).

4.1.3.Lúa mì

- Nguồn gốc

Lúa mì là một trong những cây trồng cổ nhất của các dân tộc thuộc đại chủng Ơrôpêôit, sống ở vùng từ Địa Trung Hải tới Tây Bắc ấn Độ. Cây lúa mì đã được trồng cách đây trên 1 vạn năm, ở vùng Lưỡng Hà, từ đó lan sang châu Âu, châu Mỹ và châu úc.

Đến thế kỷ XVI, lúa mì đã trở thành cây lương thực chủ yếu của thế giới.

- Đặc điểm sinh thái

Lúa mì là cây của miền ôn đới và cận nhiệt. Lúa mì ưa khí hậu ấm khô, cần nhiệt độ thấp nhất vào đầu thời kỳ sinh trưởng là 4 - 50C, tổng nhiệt độ trong thời kỳ sinh trưởng là từ 1.150 - 1.7000C; đòi hỏi các loại đất đai màu mỡ và cần nhiều phân bón.

Lúa mì được trồng đến 67030’ Bắc vĩ ở Bắc bán cầu và 46030’ Nam vĩ ở Nam bán cầu. ở phía tây của Bắc Mỹ, nó lên tới 55°Bắc vĩ, ở Nga là 63°Bắc vĩ dọc theo sông Lêna, ở Achentina là 45°Nam vĩ. Cây trồng này có thể phát triển trên độ cao 3.700 đến 4.000m so với mặt biển. ở miền cận nhiệt và nhiệt đới, lúa mì được trồng ở vùng núi có khí hậu mát mẻ.
Ngày nay, lúa mì đã được trồng ở tất cả các quốc gia thuộc vùng ôn đới và cận nhiệt (nhiều nhất là ở các nước châu Âu, Bắc Mỹ, Bắc Trung Quốc, Tây Bắc ấn Độ, Pakixtan, Thổ Nhĩ Kỳ...). ở Việt Nam không trồng lúa mì.

Do phân bố rộng rãi như vậy, nên quanh năm không tháng nào là không có nước thu hoạch lúa mì và thị trường lúa mì thế giới tương đối nhộn nhịp.

Hiện nay trên thế giới có khoảng 30.000 giống lúa mì khác nhau. Tuy nhiên, căn cứ vào cấu tạo và đặc điểm sinh thái, có thể nêu lên hai loại tiêu biểu là lúa mì mềm và lúa mì cứng.

+ Lúa mì mềm là loại lúa mì được trồng phổ biến trên thế giới, phát sinh từ Tiền á. Loại này có đặc điểm là chín nhanh qua mùa đông và chịu hạn. Trong công nghệ làm bánh mỳ, bột của lúa mì mềm là loại thượng hạng mà không có loại bột nào có thể thay thế được. Lúa mì mềm thích nghi nhất với khí hậu ôn hoà và cận nhiệt. Nó được phân bố ở vùng ôn đới, các đới thảo nguyên và thảo nguyên rừng ở Nga, Nam Phi, Nam Mỹ và Ôxtrâylia. Giới hạn về độ cao có thể lên đến 4.000m (Pêru).

+ Lúa mì cứng được trồng nhiều ở khu vực ven Địa Trung Hải thuộc châu Âu. ở châu á nó được phân bố ở bờ tây bán đảo ảrập, ở Iran, ấn Độ, Trung Quốc. Ngoài ra còn có thể thấy cả ở Bắc Phi, Bắc Mỹ. Lúa mì cứng có chứa nhiều đạm, cất giữ được lâu, nhưng bánh mì từ bột mì cứng không trắng bằng bột mì mềm.

- Tình hình sản xuất

Sản lượng lúa mì trên thế giới có xu hướng tăng lên, nhưng không ổn định.


Ngược lại với lúa gạo, đại bộ phận lúa mì được trồng ở các nước phát triển. Những nước có sản lượng lúa mì lớn nhất là các nước công nghiệp thuộc vành đai ôn đới.

Sản lượng lúa mì của 10 nước trên đã chiếm tới 70% sản lượng lúa mì của thế giới.

Nếu như lúa gạo chỉ có một phần nhỏ được xuất khẩu thì lúa mì là loại hàng hoá ngũ cốc quan trọng nhất trên thị trường quốc tế. Gần 1/2 sản lượng ngũ cốc xuất khẩu thuộc về lúa mì. Khoảng 20% sản lượng lúa mì thế giới dành cho xuất khẩu. Có nước sản xuất ra chủ yếu để xuất khẩu. Chẳng hạn, Canada năm 2001 xuất khẩu trên 85% sản lượng lúa mì, Hoa Kỳ gần 50%, Ôxtrâylia 70%...

Lúa mì được dùng làm lương thực chủ yếu ở châu Âu và châu Mỹ tuy lượng bột mỳ trong khẩu phần ăn hàng ngày không nhiều. ở những nước này, qui mô dân số không đông, tỷ suất gia tăng dân số rất thấp trong khi sản lượng lúa mì lại rất nhiều. Đó là lý do vì sao lúa mì trở thành mặt hàng lương thực chính trên thị trường lương thực thế giới.

4.1.4.Cây ngô

- Nguồn gốc

Ngô (còn được gọi là bắp hoặc bẹ), là một trong ba cây lương thực quan trọng nhất của thế giới. Cây ngô thuộc họ lúa, thân đặc, cao từ 1,5m đến 2- 3m và có giống tới 4m. Đây là cây lương thực cổ xưa của người thổ dân châu Mỹ.

Cách đây 7000- 8000 năm, cây ngô được người da đỏ trồng ở vùng Mêhicô và Goatêmala. Đến cuối thế kỷ XV, người Tây Ban Nha đem ngô về trồng ở miền Địa Trung Hải, còn người Bồ Đào Nha đưa ngô vào Đông Nam á. Vào thế kỷ XVI, ngô được trồng ở các thuộc địa của Bồ Đào Nha, tại châu Phi nhiệt đới, rồi được nhập nội vào các đảo của châu Đại Dương. Cho tới giữa thế kỷ XX, cây ngô đã lan tới phần Bắc của miền Patagôni ở Nam Mỹ, sau đó tới phía Nam Niu Dilân. ở Bắc Mỹ, cây ngô phát triển tới vùng Bắc Ngũ Hồ, nhưng diện tích tập trung chủ yếu ở lưu vực sông Mixuri và thượng lưu sông Mixixipi, tạo nên "vành đai ngô" nổi tiếng thế giới.

- Đặc điểm sinh thái

Sinh ra ở vùng nhiệt đới, ngô là cây ưa nóng, phát triển tốt trên đất ẩm, nhiều mùn, dễ thoát nước với điều kiện nhiệt độ trung bình từ 20 - 300C. Ngô là cây dễ tính, dễ thích nghi với các dao động về khí hậu. Vì thế, cây ngô tới nay đã được trồng ở khắp các lục địa.

Ngô có diện phân bố khá rộng. Nó được trồng phổ biến không những ở miền nhiệt đới, cận nhiệt đới, mà còn sang cả ôn đới nóng. ở Bắc bán cầu, ngô được trồng tới vĩ tuyến 550B (châu Âu), còn ở Nam bán cầu xuống đến vĩ tuyến 400N (Nam Mỹ). Trên vùng núi, ngô có khả năng trồng ở độ cao lớn hơn nhiều so với lúa. ở Pêru, người ta trồng ngô trên độ cao 4.200m. Trên thế giới hiện có khoảng 8.500 giống ngô.

- Tình hình sản xuất

So với lúa gạo và lúa mì, sản lượng ngô trên thế giới tăng nhanh liên tục và ổn định hơn. Trong thời gian trên 20 năm, sản lượng ngô đã tăng 1,6 lần; từ 394 triệu tấn năm 1980 lên gần 636 triệu tấn năm 2003.
Ngô được trồng nhiều với năng suất cao và sản lượng lớn tại các nước có ngành chăn nuôi phát triển mạnh. Chỉ riêng Hoa Kỳ đã chiếm 40% sản lượng ngô toàn thế giới.

- Sản lượng ngô của 10 nước này chiếm trên 80% tổng sản lượng ngô của toàn thế giới. Ngô sản xuất ra chủ yếu dành cho chăn nuôi. Tuy nhiên ở nhiều nước đang phát triển, ngô vẫn là lương thực chính cho con người. Việt Nam trồng nhiều ngô ở các vùng Đông Bắc, Đông Nam Bộ với sản lượng 2,9 triệu tấn (2003), đứng thứ 30 trong tổng số 157 nước có trồng ngô.

Ngô cũng là một mặt hàng buôn bán trên thị trường lương thực thế giới. Những nước xuất khẩu ngô nhiều nhất năm 2002 là Hoa Kỳ (48 triệu tấn), Achentina (11 triệu tấn), Pháp (7,0 triệu tấn), Trung Quốc (6,0 triệu tấn)... Những nước nhập khẩu ngô là Nhật Bản, Hàn Quốc, Mêhicô, Ai Cập, Canada...

Lúa mạch

- Lúa mạch là tên gọi chung cho một số cây lương thực ôn đới gồm có đại mạch, kiều mạch, mạch đen và yến mạch. Lúa mạch được trồng nhiều ở các nước công nghiệp phát triển xứ lạnh.

Lúa mạch được sử dụng chủ yếu làm nguyên liệu cho công nghiệp thực phẩm như sản xuất chế rượu bia (đại mạch), làm bánh ngọt (kiều mạch) và làm thức ăn cho gia súc (gà, vịt , lợn, ngựa).

- Lúa mạch là cây lương thực ngắn ngày (thời gian sinh trưởng trung bình 85- 100 ngày), chịu lạnh giỏi, không kén đất như lúa mì.

- Sản lượng lúa mạch trên thế giới có xu hướng giảm đi do nhu cầu hạn chế của thị trường thế giới. Ngày nay, lúa mạch ít được sử dụng làm lương thực.

Trong cơ cấu sản lượng lúa mạch của thế giới, đại mạch chiếm ưu thế tuyệt đối (khoảng trên 80%), vì đây là nguyên liệu chủ yếu để sản xuất bia cho thị trường đồ uống thế giới.

Những nước trồng nhiều lúa mạch là LB Nga (22,6 triệu tấn năm 2003), Ucraina (8,7 triệu tấn), Canada (12,3 triệu tấn), Đức (13 triệu tấn), Pháp (10 triệu tấn)...

Nhờ là nguyên liệu để nấu bia mà lúa mạch (chủ yếu là đại mạch) được xuất khẩu nhiều từ thị trường Âu- Mỹ sang thị trường Trung Quốc, Nhật Bản, ả Rập Xêut, Iran...

Ngoài các cây lương thực kể trên, bổ sung vào nguồn lương thực cho người và gia súc còn có cao lương và kê.

4.1.5.Cao lương

• Cao lương (còn gọi là lúa miến) có nguồn gốc từ châu Phi, sau đó đem trồng ở ấn Độ, Mianma, Philippin, Trung Quốc... Đây là loại cây ưa nóng, chịu được hạn, thích hợp với các vùng xa van và thảo nguyên. Hạt cao lương dùng làm thức ăn cho gia súc và gia cầm. Chỉ ở những nước nghèo thuộc châu á, châu Phi, hạt cao lương mới dùng làm lương thực. Sản lượng cao lương của thế giới đạt trung bình khoảng 60 triệu tấn năm. Trung Quốc, ấn Độ và các nước châu Phi trồng nhiều cao lương.

• Kê có nguồn gốc ở Trung Quốc, rồi từ đây lan sang Trung á, Nam Âu và Tây á. Hạt kê chủ yếu dùng làm thức ăn cho gia cầm. Kê là cây lương thực của vùng khô hạn và được trồng nhiều nhất ở các vùng thảo nguyên khô của LB Nga, Trung Quốc, các vùng khô hạn của ấn Độ, Nigiêria, Nigiê, Xuđăng, Uganđa... Sản lượng kê của thế giới dao động khoảng 26- 29 triệu tấn năm.

Nguồn: ĐHSP ĐT​

 

[Bút Nghiên]

4.2.Địa lí cây công nghiệp

4.2.1.Vai trò và đặc điểm

- Cây công nghiệp cho sản phẩm dùng để làm nguyên liệu cho công nghiệp chế biến, đặc biệt là công nghiệp nhẹ và công nghiệp thực phẩm. Phát triển cây công nghiệp còn khắc phục được tính mùa vụ, tận dụng tài nguyên đất, phá thế độc canh và góp phần bảo vệ môi trường. Giá trị sản phẩm của cây công nghiệp sẽ tăng lên nhiều lần sau khi được chế biến. Vì thế, trong vùng trồng cây công nghiệp thường xuất hiện xí nghiệp chế biến. ở nhiều nước đang phát triển thuộc vùng nhiệt đới và cận nhiệt, sản phẩm cây công nghiệp trở thành mặt hàng xuất khẩu quan trọng, mang lại nguồn thu lớn về ngoại tệ.

- Đa phần cây công nghiệp là cây ưa nhiệt, ưa ẩm, đòi hỏi đất thích hợp, với biên độ sinh thái hẹp. So với cây lương thực, các loại cây này cần lao động có kỹ thuật, kinh nghiệm sản xuất và sử dụng nhiều lao động (số ngày công lao động trên một đơn vị diện tích trồng cây công nghiệp thường gấp 2 đến 3 lần). Cây công nghiệp lâu năm đòi hỏi đầu tư lớn, lâu thu hồi vốn. Chẳng hạn như trồng cây cao su phải mất 7 năm mới được thu hoạch. Do vậy, cây công nghiệp thường được trồng ở những nơi có điều kiện thuận lợi nhất và từ đó tạo nên các vùng chuyên canh quy mô lớn.

Có nhiều loại cây công nghiệp và có thể được sắp xếp theo các nhóm như:

+ Các cây lấy đường: mía, củ cải đường, thốt nốt...

+ Các cây lấy sợi: bông, đay, gai, lanh, dứa sợi ...

+ Các cây lấy dầu: dừa, lạc, đậu tương, cọ dầu, hướng dương, ô liu...

+ Cây lấy nhựa: cao su, thông, sơn ...

+ Cây cho chất kích thích: chè, cà phê, ca cao...

4.2.2.Cây lấy đường

- Đường được sản xuất từ 2 nguồn nguyên liệu chính:

+ Mía là cây trồng ở vùng nhiệt đới chiếm trên 60% sản lượng đường của thế giới;

+ Củ cải đường là cây cận nhiệt và ôn đới chiếm phần còn lại.
Ngoài hai nguồn nguyên liệu này, có thể sản xuất đường từ loại cây trồng khác (như thốt nốt...), song sản lượng hầu như không đáng kể.

- Tình hình sản xuất đường

Đường được sản xuất nhiều nhất ở châu Mỹ (33% sản lượng thế giới), châu á (29%) và châu Âu (25%). Châu Phi và châu Đại dương có sản lượng đường không đáng kể.

Đường là sản phẩm rất cần thiết cho nhu cầu của con người, nguyên liệu cho các ngành công nghiệp thực phẩm, dược phẩm... Các nước xuất khẩu chủ yếu là Braxin, Cu Ba, Ôxtrâylia, Thái Lan, Nam Phi... Những nước nhập khẩu đường là Nga, Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, Hoa Kỳ, Malaixia...

- Cây mía

+ Trong số các loại cây trồng để lấy đường của vùng nhiệt đới, mía là cây quan trọng và phổ biến nhất. Cây mía thuộc họ Lúa và là cây thân thảo lớn, sống nhiều năm. Trong thân cây mía có chứa 80- 90% nước dịch, với hàm lượng đường là 16- 18%. Khi mía già, người ta chặt rồi ép lấy nước, chế lọc và cô đặc thành đường. Mía được chế biến bằng phương pháp công nghiệp trong nhà máy và tạo thành đường kết tinh. Ngoài ra, mía còn được chế biến bằng phương pháp thủ công, cho các sản phẩm là mật, đường phên (đường đen), đường hoa mai. Nước mía ép dùng để chế biến rượu, cồn. Mía cây để ăn tươi và uống giải khát; lá mía để lợp nhà; bã mía để sản xuất giấy, mũ, đun bếp...

+ Cây mía có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới, với hai trung tâm phát sinh là đảo Tân Ghinê (phía Đông quần đảo Inđônêxia) và ấn Độ, sau đó lan rộng ra toàn bộ khu vực Đông Nam á và châu Đại Dương. Sau thế kỷ XVI, nhờ sự phát triển giao thông vận tải đường biển, mía được người Âu đưa sang trồng ở châu Mỹ và châu Phi. Ngày nay, mía được trồng trên toàn bộ vành đai nhiệt đới của Trái đất trong phạm vi vĩ tuyến từ 330B đến 300N.

Nói chung, cây mía đòi hỏi điều kiện nhiệt và ẩm rất cao. Mía phát triển thuận lợi ở nhiệt độ từ 30 - 350C. Nếu nhiệt độ dưới 100C và kéo dài thì mía sẽ ngừng phát triển và chết. Lượng mưa trung bình năm từ 1.000- 2.000 mm, với mùa khô 4- 5 tháng. Trong thời gian sinh trưởng nếu không đủ độ ẩm, cây sẽ chậm phát triển, giảm chiều dài các gióng và tỷ lệ đường thấp. Nếu điều kiện khí hậu khô nhưng đất được tưới đủ ẩm thì vẫn trồng được tốt (Pêru, Ai Cập). Đến thời kỳ mía chín, nếu thời tiết hanh khô thì sự tích luỹ đường của mía sẽ cao (hanh heo mật trèo lên ngọn). Vì thế ở những vùng mưa nhiều và phân bố đều quanh năm, việc trồng mía không đem lại hiệu quả kinh tế do tỷ lệ đường thấp. Cây mía thích hợp với đất phù sa mới, chịu được loại đất cát pha, đất thịt nặng.

Mía được trồng bằng ngọn và gọi là hom mía. Từ hom mía, các mầm non mọc lên và phát triển thành cây. Vì là cây sống nhiều năm nên lần trồng đầu tiên phải sau 15- 24 tháng mới cho thu hoạch. Sau khi chặt hết mía cây, người ta lại bón phân để mía mọc mầm và phát triển thành vụ thứ hai, nhưng các vụ sau năng suất giảm. Do đó, sau 4- 5 năm người ta phải trồng lại.

Năng suất mía dao động trong khoảng 30- 50 tấn cây/ha tương đương với 3- 5 tấn đường thô.

+ ở nước ta, do điều kiện sinh thái khá rộng mà cây mía có thể phát triển được cả ở vùng núi, trung du lẫn ở đồng bằng từ Bắc vào Nam. Các vùng trồng mía lớn nhất là đồng bằng sông Cửu Long, Duyên hải miền Trung và Đông Nam Bộ. Diện tích và sản lượng mía có tăng, nhưng không ổn định. Năm 2003, diện tích trồng mía của nước ta đạt 320 nghìn ha, với sản lượng 16,5 triệu tấn mía cây, gần 1,4 triệu tấn đường, đứng thứ 15 trên tổng số 103 nước có trồng mía.


- Củ cải đường

+ Củ cải đường là tên gọi chung cho một số cây củ cải làm ra đường mà có gốc là loài củ cải biển. Đây là cây mọc hoang dại, cây 1 năm, sau đó được thuần hoá thành cây 2 năm, cho năng suất rất cao.

+ Củ cải đường nói chung bé hơn so với củ cải làm rau ăn và nuôi gia súc. Về thành phần, ngoài 80% nước còn chứa từ 15- 19% đường (tương đương với mía). Ngoài ra, trong củ cải đường còn có chứa đạm, sắt, canxi, vitamin B¬1, B2.

+ So với mía, củ cải đường được biết đến muộn hơn, mới chỉ cách đây hơn 200 năm. Năm 1747, một người Đức tên là Macgơrap phát hiện củ cải biển có chứa saccarô. Do trong nước ép có chứa nhiều chất đạm và các chất khác cản trở sự kết tinh của đường nên phải mất gần nửa thế kỷ, người ta mới biết kỹ thuật lấy đường từ củ cải. Công nghệ làm đường từ loại củ cải này chỉ bắt đầu vào đầu thế kỷ XIX, khi nước Pháp của Napôlêông bị các nước khác, phong toả, không nhập được đường từ thuộc địa. Hơn nữa, do giá thành quá đắt khiến người ta chỉ bắt đầu chế biến đường từ củ cải vào năm 1811.

+ Củ cải đường là cây lấy đường của các nước ôn đới và được trồng từ vĩ tuyến 470B đến 540B. Đất trồng phải giầu dinh dưỡng, thích hợp nhất là đất đen, đất phù sa, cày bừa kỹ và bón phân đầy đủ. Cây củ cải đường thường được trồng luân canh với lúa mì, tập trung ở các nước Tây Âu (Pháp, Đức) và Đông Âu (Ucraina, LB Nga, Ba Lan), Hoa Kỳ, Thổ Nhĩ Kỳ...

4.2.3.Cây cho chất kích thích

- Cây cà phê

+ Cà phê là một trong ba cây trồng (cà phê, chè, ca cao) làm thức uống phổ biến rộng rãi nhất trên thế giới. Cà phê được nhiều người ưa chuộng, là đồ uống chủ yếu của các dân tộc châu Âu, Bắc Mỹ bởi vì ngoài hương thơm rất hấp dẫn, trong cà phê còn chứa cafein có tác dụng kích thích thần kinh, trước hết là vỏ não, làm tăng quá trình hô hấp, tuần hoàn máu, kích thích tiêu hoá và hoạt động của các mô. Uống cà phê làm cho cơ thể sảng khoái và dễ chịu. Trong y học, người ta dùng cà phê để chữa bệnh huyết áp cao và suy nhược thần kinh.

+ Cây cà phê có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới ẩm châu Phi. Tên gọi cà phê có thể là tên gọi của địa phương nơi phát hiện ra nó- làng Caffa- nằm ở tây nam cao nguyên Êtiôpia. Cà phê có thể xuất hiện cách đây 500 năm, nhưng đến thế kỷ XVII, sản phẩm của cà phê mới được đưa vào châu Âu và sau đó trở thành nhu cầu phổ biến của khu vực này. Đến cuối thế kỷ XVII, cà phê được đưa sang trồng ở Xri Lanca, rồi khu vực Đông Nam á và các nước châu Mỹ.

+ Cà phê là cây rất ưa nhiệt (nhiệt độ >150C) và ưa ẩm (lượng mưa trên 1.250 mm/năm). Cây này phát triển thuận lợi nhất ở những vùng có lượng mưa từ 1.900 -3.000 mm và phân bố đều trong năm. Cà phê ưa đất tơi xốp, giàu chất dinh dưỡng, nhất là vùng đất đỏ đá vôi và đất đỏ bazan. Nó chỉ phát triển được trong các vùng nằm giữa hai chí tuyến Bắc và Nam, không vượt quá giới hạn 35° và độ cao 1300m. Cà phê hiện nay được trồng tập trung ở Trung Mỹ, quần đảo Ăngti, Đông Nam Braxin, Tây và Trung Phi, Tây Nam ấn Độ và Đông Nam á, trong đó có Việt Nam.

+ Hiện nay trên thế giới có 3 loại cây cà phê được trồng phổ biến với giá trị kinh tế cao.

• Cà phê chè (hay cà phê Arabica) có nguồn gốc ở cao nguyên Êtiôpia. Cà phê chè có hương thơm, vị đậm nên được thị trường thế giới ưa chuộng và là loại có giá trị trao đổi cao nhất, chiếm 90% sản lượng cà phê của thế giới. Tuy nhiên cà phê chè khó trồng vì thường bị sâu bệnh phá hoại. Khu vực trồng nhiều loại cà phê này tập trung ở Trung và Nam Mỹ.

• Cà phê vối (hay cà phê Robusta) có nguồn gốc ở lưu vực sông Cônggô, thuộc vùng khí hậu xích đạo. Cà phê vối dễ trồng, năng suất cao, nhưng kém chịu rét và chất lượng không thơm ngon bằng cà phê chè. Cà phê vối được trồng nhiều ở Inđônêxia.

• Cà phê mít (hay cà phê Sary) có nguồn gốc ở Libêria thuộc Tây Bắc Châu Phi nhiệt đới. Cà phê mít dễ trồng, có khả năng chịu được hạn và sương muối nhưng năng suất thấp, có vị chua, ít thơm, phẩm chất kém hơn cà phê chè và cà phê vối nên nhu cầu tiêu thụ thấp, giá rẻ.

Cây cà phê có thể trồng bằng hạt hay giâm cành. Sau 2- 3 năm bắt đầu cho thu hoạch. Chu kì kinh tế không quá 25 năm.

+ Tình hình sản xuất và phân bố

Sản lượng cà phê của thế giới không ngừng tăng lên do thói quen uống cà phê hàng ngày đã phổ biến trong 1/3 dân số thế giới, song không ổn định.

Những quốc gia đứng đầu về sản lượng cà phê năm 2003 là Braxin (1,99 triệu tấn chiếm 27,6% sản lượng thế giới), Việt Nam (0,77 triệu tấn và 10,7%), Côlômbia (0,7 triệu tấn và 9,7%), Inđônêxia (0,62 triệu tấn và 8,6%), ấn Độ (0,32 triệu tấn và 4,4%) và Mêhicô (0,31 triệu tấn và 4,3%)...

Trong thời gian gần đây, hàng năm thế giới tiêu thụ trên dưới 6 triệu tấn cà phê, trong đó các nước EU tiêu thụ tới 40% sản lượng cà phê của thế giới, Hoa Kỳ 30%. Nhu cầu uống cà phê của các dân tộc ở châu Âu và Bắc Mỹ rất lớn, nhưng đa phần các nước này lại không trồng được cà phê. Vì thế cà phê là mặt hàng xuất khẩu quan trọng hàng đầu của nền nông nghiệp nhiệt đới.

Những nước nhập khẩu cà phê chủ yếu là Hoa Kỳ, CHLB Đức, Anh, Pháp, Italia, Nhật Bản...

Hiện nay Việt Nam đứng thứ hai về sản xuất và xuất khẩu cà phê sau Braxin. Các vùng trồng cà phê lớn nhất cả nước là Tây Nguyên và Đông Nam Bộ.

- Cây chè

+ Chè là đồ uống chủ yếu của các dân tộc ở châu á, Nga, Ănglô Xắcxông với hơn 1/2 nhân loại.

Chè có khả năng kích thích hệ thần kinh và làm giảm mệt nhọc cho cơ thể. Hỗn hợp tananh trong chè có tác dụng giải khát, giúp cho tiêu hóa, chữa được bệnh đường ruột. Ngoài ra, chè còn chứa các chất dinh dưỡng prôtêin, aminôaxit, các vitamin C, B1, B2, PP.

Chè được loài người sử dụng sớm hơn cà phê rất nhiều, cách đây hàng ngàn năm. Mỗi dân tộc lại có một cách uống trà khác nhau. Người Trung Quốc uống trà nóng đựng trong chén sứ có hoa văn đẹp với nắp đậy. Người Việt Nam ở miền Bắc thì uống trà đặc nóng trong chén nhỏ, pha rất cầu kỳ, trong khi người Nam Bộ lại uống trà với đá đựng trong cốc thuỷ tinh to. Người châu Âu và Bắc Mỹ uống trà đen nóng với đường và chanh bằng cốc lớn. Người Nhật có nghệ thuật trà đạo, xát trà thành bột đặc quánh, nhấp trà với lễ nghi cầu kỳ. Người Nga uống trà nóng pha trong bình lớn đặc biệt với tên gọi Samôva.

+ Chè là cây bụi thường xanh của miền nhiệt đới và cận nhiệt đới gió mùa. Quê hương của cây chè là Mianma, Việt Nam và Đông Nam Trung Quốc. Có lẽ chè xuất hiện cách đây 5000 năm và từ đây lan sang các nơi khác. Vào đầu thế kỷ XIX, người Âu đem chè về trồng ở các thuộc địa ấn Độ, Pakixtan, Xri Lanca, Inđônêxia.

Cây chè thích hợp với nhiệt độ ôn hòa (15 - 250C) với yêu cầu tổng nhiệt độ hàng năm 8.0000C, lượng mưa lớn 1.500 - 2.000 mm rải đều quanh năm, độ ẩm không khí và đất 70 - 80% kéo dài nhiều tháng, độ cao thích hợp 500- 1000m, và giới hạn đến 2000m. Chè có khả năng chịu được sương muối; thích hợp với đất chua (pH từ 4 đến 6).

Hiện nay, chè được trồng ở vành đai nhiệt đới và lên tới vĩ tuyến 37°B, tập trung ở Đông Nam Trung Quốc, Đông Nam á, ấn Độ, Xri Lanca, Trung á, Nga, Đông Phi.

Trên thế giới đang phổ biến 4 loại chè chính: chè ấn Độ (hay còn gọi chè Atxam) với đặc điểm chịu lạnh, lá lớn và mềm, dễ vò, tỷ lệ búp cao, dễ chăm sóc và thu hái; chè Trung Quốc lá nhỏ, dày; chè Vân Nam lá lớn và chè San lá lớn, mềm.

+ Sản lượng chè tăng đều qua các năm và tương đối ổn định.

Những nước trồng nhiều chè (năm 2003) là ấn Độ (885 nghìn tấn), Trung Quốc (735 nghìn tấn), Xri Lanca (310 nghìn tấn), Kênia (290 nghìn tấn), Inđônêxia (160 nghìn tấn), Thổ Nhĩ Kỳ (150 nghìn tấn), Việt Nam (95 nghìn tấn), Nhật (84 nghìn tấn), Achentina (63 nghìn tấn) và Bănglađet (60 nghìn tấn). Mười nước này chiếm tới 88% sản lượng chè của toàn thế giới.

+ Chè được tiêu thụ dưới hai dạng khác nhau: chè đen và chè xanh. Trên thế giới, thị trường chè đen có sức mua lớn hơn thị trường chè xanh.

Lượng chè xuất khẩu hàng năm trên thế giới là trên 1 triệu tấn. Các nước xuất khẩu nhiều chè nhất thế giới là Trung Quốc, Kênia, ấn Độ, Xri Lanca, Inđônêxia. Thị trường nhập khẩu là Anh, Pakixtan, Hoa Kỳ, LB Nga, Ai Cập.

+ Việt Nam có những vùng chè nổi tiếng thơm ngon như chè xanh Tân Cương (Thái Nguyên), chè Suối Giàng (Yên Bái), chè San (Hà Giang). Đó là những loại chè có vị đượm, ngon nước, mầu nước trong xanh và pha đến ba bốn lần vẫn đượm mùi thơm. Ngoài ra còn có vùng chè Bảo Lộc (Lâm Đồng), chè Mộc Châu (Sơn La).

Hàng năm, nước ta trồng khoảng 100 nghìn ha chè với sản lượng trung bình 90 nghìn ha và xuất khẩu trên dưới 60 nghìn tấn. Việt Nam đứng thứ 7 trong tổng số 45 nước trồng chè và đứng thứ 8 về xuất khẩu chè. Các vùng chè nổi tiếng là Đông Bắc và Tây Nguyên.

- Ngoài cây cà phê và chè được con người sử dụng làm đồ uống hàng ngày, người ta còn biết đến cây ca cao, loài cây có nguồn gốc từ vùng rừng xích đạo của châu Phi và Nam Mỹ. Hạt cây ca cao đem rang có mùi thơm, sau đó ép lấy bớt dầu rồi xay thành bột, pha nước uống và làm sôcôla. Hạt ca cao có chứa 50% chất béo, gần 15% chất đạm, 1- 2% chất kích thích có tác dụng chống mệt mỏi, tăng cường hoạt động của tim...

Cây ca cao

Ca cao được trồng ở 50 nước trên thế giới với sản lượng hàng năm khoảng 3 triệu tấn, trong đó 70% tập trung ở 3 nước Côtđivoa, Gana và Inđônêxia. Các nước có nhu cầu nhập khẩu nhiều ca cao là Hoa Kỳ và EU (Bỉ, Hà Lan, Anh, Pháp, Đức...).

4.2.4.Cây lấy sợi

- Cây bông

+ Trong nhóm các cây lấy sợi thì bông là cây trồng quan trọng nhất, cung cấp hơn 1/2 nguồn nguyên liệu cho công nghiệp dệt. Xơ bông là nguyên liệu cho công nghiệp kéo sợi, dệt vải, dùng trong y tế, làm giấy và các sản phẩm khác. Hạt bông chứa từ 18- 26% dầu được dùng trong bữa ăn và sử dụng trong công nghiệp. Là loại cây có sợi đến với con người sau cùng nhưng do giá trị quan trọng của nó mà ngày nay, bông trở nên thông dụng nhất. Ngày nay tuy sợi tổng hợp đã phát triển mạnh nhưng bông tự nhiên vẫn có những đặc tính quý mà sợi tổng hợp không thể có được. Sợi bông được nhiều người ưa chuộng và là sản phẩm buôn bán quan trọng trên thị trường thế giới.

+ Bông là cây nhiệt đới ưa nóng và ánh sáng có thể phát triển được ở nhiệt độ 17 - 200C, nhưng thích hợp nhất là 25 - 300C. Nếu nhiệt độ xuống dưới 50C cây sẽ chết. Cây bông không cần ẩm (độ ẩm của đất thích hợp nhất trong thời gian sinh trưởng từ 60 - 70%, lúc quả chín từ 40 - 45%). Lượng mưa cần thiết 800 - 1.000mm. Bông cần khí hậu tuyệt đối ổn định, đất tốt, nhiều phân bón nên đòi hỏi nhiều vốn và lao động.

Bông cần điều kiện địa lý đặc biệt: nhiệt độ phải đều đặn từ khi nảy mầm đến khi chín, mùa bông ra quả phải có mưa nhiều, nhưng lúc quả chín lại cần thời tiết tuyệt đối hanh khô, nếu không quả bông nở chín, sợi sẽ bị hao hụt nhiều. Vì thế, trồng bông tốt nhất là ở các vùng có khí hậu nhiệt đới và gió mùa. Các vùng khô hanh muốn trồng phải có công trình thuỷ lợi. Trồng bông đòi hỏi nhiều nhân công để tỉa ngọn, làm cỏ, xới và tưới, đặc biệt là hái bông phải kịp thời.

Về phân bố, cây bông chủ yếu tập trung ở vùng nhiệt đới. Giới hạn rộng nhất của nó là từ vĩ tuyến 420Bắc đến 320Nam. Cây bông phân bố chủ yếu ở vùng trung tâm và phía Nam Hoa Kỳ, Trung Mỹ, Pêru, Đông Nam Braxin, Bắc Achentina, Ai Cập, các nước Tây và Trung Phi, cao nguyên Đêcan của ấn Độ, Trung á, Pakixtan và phía đông Trung Quốc.

+ Trên thế giới có nhiều loài bông được trồng, nhưng phổ biến hơn cả là hai loài. Bông Mêhicô (còn gọi là bông luồi) chiếm 2/3 sản lượng bông thế giới với ưu điểm là sợi trắng và dài 25- 30 mm, năng suất cao, chất lượng xơ khá tốt, lại chịu được hạn. Bông Pêru (còn gọi là bông hải đảo) với thế mạnh sợi mịn, dài từ 36- 38 mm đến 70 mm, chất lượng xơ tốt, song khó trồng, dễ bị sâu bệnh, chiếm 6- 7% sản lượng bông thế giới. Đây là hai loài quan trọng nhất được trồng ở khắp các châu lục. Ngoài ra còn có bông cỏ châu á, bông cỏ á Phi và bông Ai Cập.

+ Trong thập niên 90 của thế kỉ XX và những năm đầu của thế kỉ XXI, sản lượng bông của thế giới dao động ở mức 20 triệu tấn/năm.

Các nước có sản lượng bông sợi lớn nhất (năm 2003) là Trung Quốc (trên 25% sản lượng thế giới), Hoa Kỳ (trên 20%), ấn Độ (9%), Pakixtan (9%), Udơbêkixtan (6%) và các nước khác như Thổ Nhĩ Kỳ, Braxin, Ai Cập, Hi Lạp...

Các nước có nhu cầu tiêu thụ nhiều bông là Trung Quốc, ấn Độ, Pakixtan, Hoa Kỳ, các nước EU (Anh, Pháp, Đức, Italia...) và các nước Đông Nam á.

Ngành công nghiệp dệt vải bông của thế giới phụ thuộc nhiều vào việc sản xuất sợi bông. Có hai xu hướng sản xuất vải bông. Đó là những nước phát triển trông chờ vào nguồn nguyên liệu nhập (như Anh, Pháp, Đức) và những nước dựa trên nguồn sợi bông của chính mình như (Hoa Kỳ, Trung Quốc, ấn Độ, Ai Cập).

+ ở Việt Nam, nghề trồng bông đã có từ thế kỷ XIII, nhưng đến thế kỷ XIX mới phát triển mạnh. Diện tích và sản lượng bông không ổn định do tính chất thất thường của khí hậu và cả nhu cầu của thị trường. Từ năm 1998 trở lại đây, diện tích trồng bông đạt mức hơn 20 nghìn ha, năm cao nhất trên 34 nghìn ha (năm 2002). Sản lượng bông dao động từ 22 nghìn tấn (1998- 1999) đến 40 nghìn tấn (2002).

Hai vùng trọng điểm trồng bông của nước ta là Đồng Nam Bộ và Tây Nguyên. Các tỉnh trồng nhiều bông là Đắc Lắc, Đồng Nai. Ngoài ra, nó còn phân bố ở cả duyên hải Nam Trung Bộ (Bình Thuận, Ninh Thuận).

Sản lượng bông của nước ta chỉ đáp ứng được trên 10% nhu cầu trong nước. Hàng năm, Việt Nam phải nhập trên 80 nghìn tấn bông của Trung Quốc, ấn Độ.

- Cây đay

+ Đay là cây công nghiệp quan trọng và có giá trị kinh tế cao. Sợi đay qua chế biến được dùng để dệt vải bạt, vải buồm, vải lót lốp ô tô. Còn bẹ đay dùng để dệt bao tải, đan võng, bện thừng. Ngoài ra người ta còn dùng thân đay để chế bột giấy, làm củi đun. Lá non của một vài giống đay có thể dùng làm thức ăn cho người và gia súc.

+ Là cây nhiệt đới có nguồn gốc ở ấn Độ và Bănglađét, cây đay ưa khí hậu nóng và ẩm, phát triển thuận lợi ở nhiệt độ 25- 260C. Nếu nhiệt độ thấp hơn 180C cây phát triển khó khăn, khi gặp hạn hán đay ngừng phát triển. Lượng mưa trung bình năm cần 1.500mm và độ ẩm không khí 70- 80%. Đay có thể chịu ngập nước từ 7- 8 ngày. Cây đay thuộc loại phát triển nhanh, thời gian sinh trưởng ngắn nên đòi hỏi đất phải có nhiều màu. Đất thích hợp cho đay phát triển là đất phù sa ven sông, cát pha, thịt nhẹ và trung bình.

Ngày nay, đay được trồng ở nhiều nước trên thế giới, nhưng tập trung nhất là vùng Đông Bắc ấn Độ và Bănglađet- nơi phát sinh cây đay và trồng đay lâu đời nhất, đồng thời cũng là nơi có điều kiện khí hậu nóng ẩm, đất phù sa màu mỡ, thích hợp cho sự phát triển của cây. Ngoài ra, đay còn được trồng ở Pakixtan, Trung Quốc, Mianma, Việt Nam...

+ Sản lượng đay của thế giới đạt xấp xỉ 3 triệu tấn (năm 2003), đứng đầu là ấn Độ (gần 1,8 triệu tấn, 64% sản lượng thế giới), tiếp theo là Bănglađet (0,8 triệu; 28,5%), Mianma (0,04 triệu tấn; trên 14%), Trung Quốc (0,09 triệu tấn; 3,2%).

+ ở nước ta, cây đay được trồng tại các tỉnh Hưng Yên, Hà Nam, Thái Bình, Long An, Thanh Hoá với diện tích khoảng 7,5 nghìn ha và sản lượng đạt 20 nghìn tấn.
Trong số các cây trồng lấy sợi, ngoài bông, đay còn có gai, dứa sợi và lanh.

4.2.5.Cây lấy dầu

Dầu thực vật được lấy từ các cây công nghiệp hàng năm (lạc, đậu tương, hướng dương, vừng...) và cây công nghiệp lâu năm (ôliu, dừa, cọ dầu...). Xu hướng phổ biến hiện naydùng dầu thực vật thay cho mỡ động vật trong bữa ăn hàng ngày vì chứa ít cholesteron, không gây béo phì, ảnh hưởng tới tim mạch càng làm tăng vai trò của các cây lấy dầu.

- Cây lạc

+ Lạc là cây lấy dầu và thực phẩm quan trọng được trồng ở nhiều nước trên thế giới. Dầu lạc dùng làm dầu ăn, dầu tinh chế, bơ thực vật. Ngoài ra, ở nhiều nơi lạc còn là thức ăn trong bữa ăn hàng ngày của con người. Khô lạc dùng để chế biến thức ăn cho gia súc rất tốt. Vỏ, quả, thân, lá dùng làm thức ăn cho lợn và trâu bò.

+ Lạc có nguồn gốc từ vùng Nam Mỹ nhiệt đới (Braxin, Bôlivia...), rồi sau đó lan sang các nước khác ở Nam Mỹ. Đến thế kỷ XVI, cây lạc được đưa sang trồng ở châu Phi, Đông Nam á, Trung Quốc và nhanh chóng trở thành cây trồng phổ biến của các vùng này. Từ vùng nhiệt đới, lạc dần dần lan sang các vùng cận nhiệt và ôn đới. ở Hoa Kỳ, mãi đến cuối thế kỷ XIX, cây lạc mới được trồng ở các bang phía Đông Nam. Trong thời gian sinh trưởng, lạc cần khí hậu nóng và đủ ẩm, nhiệt độ thấp nhất trên 14°C, trung bình 220C. Lượng mưa trung bình 400- 800mm. Lạc ưa đất nhẹ, tơi xốp và dễ thoát nước. Hiện nay, lạc được trồng rộng rãi trên thế giới. ở Bắc bán cầu nó lên tới vĩ tuyến 350 Bắc ở Bắc Mỹ và 480 Bắc ở lục địa á - Âu. ở Nam bán cầu, lạc được trồng tới vĩ tuyến 350 Nam (Achentina).

Người ta thường trồng hai loại lạc chính: lạc dài ngày (6 tháng) cho củ to, năng suất cao nhưng khó trồng và lạc ngắn ngày (3 tháng), dễ trồng, dễ tăng vụ.

+ Sản lượng lạc của thế giới trong những năm gần đây dao động ở mức 30 triệu tấn lạc nhân và khoảng trên dưới 5 triệu tấn dầu lạc/năm.

Những nước đứng đầu thế giới về sản lượng lạc nhân năm 2003 là Trung Quốc (15,3 triệu tấn chiếm 41,4% sản lượng của thế giới), ấn Độ (7,5 triệu tấn; 20,3%), Nigiêria (2,7 triệu tấn; 7,3%), Hoa Kỳ (1,9 triệu tấn; 5,1%), Xu Đăng (1,2 triệu tấn; 3,2%). Ngoài ra còn có một số nước khác như Xênêgan, Inđônêxia, Gana, Sát, Minama. Với sản lượng 400 ngàn tấn năm 2003, Việt Nam đứng thứ 11 trên tổng số 112 nước có trồng lạc. Cây lạc ở nước ta được trồng nhiều ở hai vùng Bắc Trung Bộ và Đông Nam Bộ.

- Cây đậu tương

+ Cây đậu tương có hạt làm thực phẩm (đậu phụ, xì dầu, tương, sữa đậu nành, sữa bột, tào phớ, phù chúc, bơ thực vật) hoặc ép để lấy dầu. Khô dầu dùng cho chăn nuôi. Hạt đậu tương có tỷ lệ chất đạm và chất béo cao nhất trong các loại đậu.

+ Đậu tương được mệnh danh là “con bò sữa” của người Trung Quốc và có nguồn gốc từ nước này. Nó ưa ẩm và không đòi hỏi nhiệt với nhiệt độ trung bình khoảng 22 - 250C. Tuy nhiên, nếu nhiệt độ xuống dưới 4°C thì cây không phát triển. ở nửa đầu thời kỳ sinh trưởng và vào thời kỳ quả chín, cây cần thời tiết khô hơn. Đậu tương thích hợp với nhiều loại đất, tơi xốp, thoát nước.

Từ lâu, đậu tương được trồng nhiều ở các nước nhiệt đới, cận nhiệt thuộc vùng Đông á, Đông Nam á. Ngày nay nó được trồng ở cả các nước ôn đới. Về phân bố, giới hạn phía Bắc của cây đậu tương lên đến vĩ tuyến 500 Bắc ở lục địa á - Âu và 470 Bắc ở Bắc Mỹ.
Sản lượng đậu tương và dầu đậu tương của thế giới tăng nhanh và ổn định từ năm 1990 đến nay.

Những nước có sản lượng đậu tương đứng đầu thế giới (năm 2003) là Hoa Kỳ (65,8 triệu tấn chiếm 34,7% sản lượng của thế giới), Braxin (51,5 triệu tấn; 27,2%), Achentina (34,8 triệu tấn; 18,4%), Trung Quốc (16,9 triệu tấn; 8,9%), ấn Độ (6,8 triệu tấn; 3,6%), Paragoay (4,4 triệu tấn; 2,3%), Canađa (2,3 triệu tấn; 1,2%) và Bôlivia (1,65 triệu tấn; 0,9%).

Như vậy, các nước trồng nhiều đậu tương đều thuộc châu Mỹ và châu á. Riêng ba nước châu Mỹ là Hoa Kỳ, Braxin, Achentina đã chiếm trên 80% sản lượng, đồng thời cũng là những nước xuất khẩu đậu tương hàng đầu thế giới.

+ ở nước ta, cây đậu tương được trồng nhiều tại các vùng trung du miền núi phía Bắc và Tây Nguyên. Diện tích và sản lượng tăng nhanh, từ 110 nghìn ha và 86,6 nghìn tấn năm 1990 lên 158,6 nghìn ha và 205,6 nghìn tấn năm 2002. Năm 2003, sản lượng đậu tương đạt 225,3 nghìn tấn.

Ngoài lạc và đậu tương, trong nhóm cây lấy dầu còn có dừa, cọ dầu, quỳ...

4.2.6.Cây lấy nhựa

- Trong số các cây lấy nhựa tiêu biểu nhất là cây cao su. Cao su được sử dụng rộng rãi trong các ngành công nghiệp và trong đời sống. Đối với công nghiệp sản xuất ô tô, máy bay và phương tiện đi lại khác, cao su được sử dụng làm vỏ ruột xe hơi, máy bay, xe gắn máy, xe đạp, làm đệm xe... Đối với công nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng, cao su được sử dụng làm giầy dép, đệm giường, đồ giả da, bọc cáp điện, các chất chống thấm...Hiện nay tuy đã có cao su nhân tạo và giá thành hạ, nhưng nhờ có ưu thế riêng nên nhu cầu về cao su thiên nhiên vẫn rất lớn.

- Quê hương của cây cao su là vùng rừng nhiệt đới Amazôn ở Nam Mỹ. Tại đây, cao su mọc khắp trong các cánh rừng từ phía Bắc của Nam Mỹ (Guyan) đến Bắc sơn nguyên Braxin và vùng ven biển phía Đông, tới tận Riôđơ Gianerô.

Từ thời cổ xưa, người dân xứ nhiệt đới nàyđã biết đến cao su thiên nhiên, nhưng lúc đó chưa được phổ biến rộng rãi. Vào thế kỷ XIX, việc phát triển công nghiệp ô tô, máy bay đòi hỏi nhu cầu về săm lốp và vì thế, từ chỗ chỉ khai thác cao su tự nhiên mọc hoang trong rừng Amazôn, người ta bắt đầu trồng cao su. Năm 1876, Henri Vicghem mang hạt cao su Hêvêa về trồng thử ở Côlômbô và đã thành công. Từ đó cây cao su phát triển nhanh chóng sang các nước Đông Nam á và châu Phi. Ngày nay, cao su được trồng ở 27 nước thuộc châu Mỹ, châu Phi và châu á (Đông Nam á và Nam á).

Là loại thân gỗ lớn, có thể mọc cao 10- 40m, cây cao su là cây ưa nhiệt, phát triển thuận lợi trong điều kiện nhiệt độ từ 22 - 270C. Cao su cũng là cây ưa ẩm, đòi hỏi lượng mưa từ 1500- 2500mm, nhưng không chịu được gió bão (miền Trung và miền Bắc của Việt Nam không trồng được cây cao su). Cây này phát triển tốt nhất trên đất đỏ bazan núi lửa.

- Từ đầu thập niên 90 của thế kỉ XX cho đến nay, sản lượng cao su thiên nhiên của thế giới tăng liên tục.

Các quốc gia dẫn đầu về sản lượng cao su (năm 2003) là Thái Lan (2,9 triệu tấn chiếm 38,7% sản lượng của thế giới), Inđônêxia (1,6 triệu tấn; 21,3%), ấn Độ (0,65 triệu tấn; 8,7%), Malaixia (0,6 triệu tấn; 8%), Trung Quốc (0,55 triệu tấn; 7,3%), Việt Nam (0,39 triệu tấn; 5,2%). Các nước khác như Côtđivoa, Nigiêria, Braxin, Xri Lanca, Libêria... cũng có sản lượng cao su đáng kể.

- Cao su được đưa vào trồng ở Việt Nam từ năm 1897. Đến đầu thế kỷ XX người Pháp bắt đầu thành lập các đồn điền cao su ở vùng đất đỏ bazan Đông Nam Bộ, Tây Nguyên. Về sau này, cây cao su còn được trồng cả ở vùng Bắc Trung Bộ.

Ngành trồng cây cao su ở nước ta phát triển rất mạnh mẽ. Năm 1991, cả nước có 220 nghìn ha và đạt sản lượng 64,6 nghìn tấn, trong đó xuất khẩu gần 63 nghìn tấn. Đến hết năm 2003 các số liệu này đã tăng lên tương ứng là gần 430 nghìn ha, 314 nghìn tấn và 438 nghìn tấn (xuất khẩu cả số tồn kho của các năm trước). Cây cao su được trồng nhiều ở các tỉnh Bình Dương, Bình Phước, Đồng Nai, Tây Ninh (Đông Nam Bộ); Đăk Lăk, Gia Lai, Kon Tum (Tây Nguyên).

Nguồn: ĐHSP ĐT