Địa lí Nông nghiệp-Ngành chăn nuôi

[Bút Nghiên]

Địa lí ngành chăn nuôi​

1) Vai trò

Các vật nuôi vốn là động vật hoang được con người thuần dưỡng, chọn giống, lai tạo làm cho chúng tách khỏi cuộc sống hoang dã.

Chăn nuôi là ngành cổ xưa nhất của nhân loại. Nó cung cấp cho con người thực phẩm có dinh dưỡng cao từ nguồn đạm động vật và bảo đảm sự cân đối trong khẩu phần ăn. Sản phẩm của ngành chăn nuôi còn là nguyên liệu cho công nghiệp nhẹ (tơ tằm, lông cừu, da), cho công nghiệp thực phẩm (đồ hộp), dược phẩm và cho xuất khẩu. Cho dù con người đã sản xuất và sử dụng rộng rãi tơ, sợi, len, da nhân tạo, nhưng các sản phẩm tự nhiên từ ngành chăn nuôi có nhiều ưu điểm mà các vật liệu nhân tạo không thể có được. Chăn nuôi còn cung cấp sức kéo, phân bón và tận dụng phụ phẩm của ngành trồng trọt. Việc kết hợp giữa trồng trọt và chăn nuôi sẽ làm cho sản xuất nông nghiệp tăng thêm hiệu quả.

2) Đặc điểm

- Đặc điểm quan trọng nhất của ngành chăn nuôi là sự phát triển và phân bố của nó phụ thuộc chặt chẽ vào cơ sở thức ăn. Ngoài các đồng cỏ tự nhiên và diện tích mặt nước, phần lớn thức ăn phục vụ chăn nuôi đều do ngành trồng trọt cung cấp. Vì thế, ở đâu ngành trồng trọt phát triển, con người không phải quan tâm đến lương thực cho bản thân mình thì ở đó có nhiều điều kiện để đẩy mạnh ngành chăn nuôi. Đây cũng là lý do vì sao ở phần lớn các nước phát triển, tỷ trọng của ngành chăn nuôi trong tổng giá trị sản xuất nông nghiệp lại cao hơn ngành trồng trọt (ở Hoa Kỳ, chăn nuôi chiếm 70%, ở Pháp hơn 50%, ở Anh trên 60%, ở Ai Len gần 90%). Ngược lại, ở các nước đang phát triển, qui mô dân số đông, gia tăng dân số còn cao, nguồn lương thực chưa đủ cung cấp cho con người, nên chăn nuôi kém phát triển.

Ngoài ra, sự khác biệt về chất lượng của cơ sở thức ăn được thể hiện khá rõ trong cơ cấu và phương hướng chăn nuôi. Các đồng cỏ khô cằn của Mông Cổ và Tây Á chủ yếu để chăn nuôi cừu, dê, lạc đà... Trong khi đó, các đồng cỏ tốt tươi ở nhiều nước châu Âu là vùng chuyên canh nuôi bò lấy thịt hoặc sữa.

- Cơ sở thức ăn cho chăn nuôi đã có những tiến bộ vượt bậc nhờ những thành tựu về khoa học công nghệ. Ngành chăn nuôi trước kia dựa hoàn toàn vào nguồn thức ăn tự nhiên (đồng cỏ, bãi chăn thả...), rồi dần dần chuyển sang phụ phẩm của ngành trồng trọt và hiện nay chủ yếu là nguồn thức ăn chế biến bằng phương pháp công nghiệp. Ngay cả các đồng cỏ tự nhiên ngày nay cũng đã được cải tạo. Các đồng cỏ trồng với nhiều giống mới cho năng suất và chất lượng cao ngày càng trở nên phổ biến.

- Trong nền nông nghiệp hiện đại, ngành chăn nuôi có nhiều thay đổi về hình thức (từ chăn nuôi chăn thả, sang chăn nuôi nửa chuồng trại, rồi chuồng trại đến chăn nuôi công nghiệp) và theo chuyên môn hoá (thịt, sữa, len, trứng...).

Chăn nuôi bao gồm ba ngành chính: chăn nuôi gia súc lớn (trâu, bò, ngựa), chăn nuôi gia súc nhỏ (lợn, cừu, dê) và chăn nuôi gia cầm (gà, vịt, ngan, ngỗng...).

2.1.Chăn nuôi gia súc lớn

Trâu, bò là các loại gia súc lớn được nuôi phổ biến để lấy thịt, sữa, da và các sản phẩm khác. Ở các nước đang phát triển, trâu bò là nguồn sức kéo chủ yếu trong nông nghiệp. Thịt trâu, bò (chủ yếu là bò) chiếm 40% sản lượng thịt toàn của thế giới.

- Chăn nuôi bò

+ Chăn nuôi bò chiếm vị trí hàng đầu trong ngành chăn nuôi. Các giống bò trên thế giới hiện nay được thuần hóa từ bò rừng khoảng 8.000 - 7000 năm trước Công nguyên. Lúc đầu bò được thuần hóa và nuôi dưỡng ở Ấn Độ, rồi lan sang Nam Á, Địa Trung Hải và Trung Âu, về sau phát triển rộng rãi hầu khắp châu Âu, châu Á và C\châu Phi. Bò cung cấp sữa và thịt có chất lượng cao, là thức ăn hàng ngày đối với người Âu- Mỹ.

+ Trước đây, bò chỉ được nuôi theo kiểu chăn thả trên các thảo nguyên của các miền ôn đới ở Nam Mỹ, Bắc Âu (Achentina, Braxin, Anh, Đức, Pháp...). Ngày nay, bò được nuôi chủ yếu theo phương pháp công nghiệp (nhốt trong chuồng trại, cho ăn cỏ khô và thức ăn tổng hợp).
Ngày nay trên thế giới, chăn nuôi bò được chuyên môn hoá theo ba hướng: lấy thịt, lấy sữa và lấy cả thịt lẫn sữa.

• Bò thịt được nuôi chăn thả trên các đồng cỏ tươi tốt. Đàn bò được nuôi tập trung đến 1 năm tuổi trên các cánh đồng cỏ, sau đó được chuyển về nuôi vỗ béo trong các chuồng trại ở gần thành phố với thức ăn tổng hợp. Trọng lượng bình quân đạt hơn 200 kg/con, cao nhất ở CH Ai Len (340kg/con). Bò thịt được nuôi nhiều ở các bang phía Tây và vùng đồng cỏ preri ở Hoa Kỳ, đồng cỏ pampa ở Achentina, ở Đông Nam Braxin, Mêhicô, Nga, Anh, Pháp... Trung Quốc và Ấn Độ cũng nuôi nhiều bò, nhưng theo phương pháp chăn thả là chính. Chất lượng thịt không ngon bằng các nước Âu- Mỹ.

• Bò sữa cung cấp sữa, chất bổ dưỡng tổng hợp rất quan trọng cho trẻ sơ sinh, người già, thanh thiếu niên đang trưởng thành, phụ nữ có thai, người bệnh... Hiện nay công nghệ chế biến sữa rất hiện đại. Nhiều sản phẩm được làm ra từ sữa bò như sữa hộp, sữa bột, sữa chua, váng sữa, pho mát, smêtana...

Bò sữa được nuôi chủ yếu trong các chuồng trại ở vùng đồng bằng hay ngoại ô các thành phố lớn, được chăm sóc chu đáo trên cơ sở áp dụng những thành tựu chăn nuôi hiện đại. Thức ăn cho bò sữa cần có chất dinh dưỡng cao hơn, tỉ lệ thức ăn mọng nước nhiều hơn. Trung bình một con bò sữa một năm ở Tây, Bắc Âu và Hoa Kỳ cho 6.000- 7.000 lít sữa, cao nhất ở Ixraen tới 9.000 lít. Đàn bò sữa tập trung ở Đông Bắc Hoa Kỳ và vùng ven Hồ Lớn- nơi tập trung những khu công nghiệp, thành phố đông dân (Bôxtơn, Niu Yooc, Philađenphia, Bantimo, Chicagô, Đitroi...). Ở khu vực này đã hình thành vùng chuyên môn hoá nuôi bò sữa với thức ăn nhập từ nơi khác kết hợp với thâm canh. Từ đó vành đai cỏ khô và vành đai sữa đã ra đời. Bò sữa còn được nuôi ở các nước Anh, Pháp, Đức, Nga, Braxin, Oxtrâylia, Niu Dilân, Hà Lan... Một vài quốc gia châu Á như Trung Quốc, Ấn Độ, các nước Đông Nam Á cũng phát triển chăn nuôi bò sữa.

+ Vào đầu thế kỉ XXI, đàn bò của thế giới có khoảng 1,3 tỷ con với sản lượng 58 triệu tấn thịt và 500 triệu tấn sữa.

Các nước đứng đầu thế giới về số lượng bò (năm 2002) là Ấn Độ (gần 220 triệu con), Braxin (176 triệu con), Trung Quốc (trên 106 triệu con), Hoa Kỳ (gần 97 triệu con), Achentina (trên 50 triệu con), Xu Đăng (trên 38 triệu con), Êtiôpia (gần 35 triệu con), Côlômbia (27 triệu con) và Nga (gần 27 triệu con).

Đàn bò của mười nước nói trên chiếm 57% tổng đàn bò của toàn thế giới.
Bệnh bò điên mới xuất hiện gần đây ở Anh và lan sang một số nước khác đã gây tổn thất lớn cho ngành chăn nuôi. Nền nông nghiệp nước Anh đã bị thiệt hại hàng tỷ bảng Anh vì căn bệnh này.

+ Ngành chăn nuôi bò của nước ta phát triển tương đối mạnh mẽ. Đàn bò tăng nhanh qua các năm, từ 3,1 triệu con năm 1990 lên 3,6 triệu con năm 1995 và đạt 4,4 triệu con năm 2003. Bò được nuôi nhiều ở Duyên hải Nam Trung Bộ và Bắc Trung Bộ. Gần đây, đàn bò sữa đã phát triển mạnh ở ven các thành phố và trung tâm công nghiệp lớn như thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đồng Nai, Bình Dương...

- Chăn nuôi trâu

+ Con trâu được thuần dưỡng ở các vùng đồng bằng phù sa trồng lúa nước, là vật nuôi của miền nhiệt đới nóng ẩm. Trâu cung cấp sức kéo, phân bón, sữa, da. Hiện nay, trâu được nuôi nhiều ở Ấn Độ, Trung Quốc và các nước Đông Nam Á. Ở châu Âu, châu Mỹ hầu như không nuôi trâu.

+ So với đàn bò, số lượng đàn trâu chỉ bằng 1/8, song tăng đều qua các năm, kể cả sản lượng thịt và sữa.

Những nước nuôi nhiều trâu đều thuộc về châu Á, đứng đầu là Ấn Độ (hơn 94 triệu con), Pakixtan (24 triệu con), Trung Quốc (trên 22 triệu con), Nêpan (3,7 triệu con), Ai Cập (3,6 triệu con), Việt Nam (2,8 triệu con), Mianma (2,6 triệu con), Inđônêxia (2,3 triệu con) và Thái Lan (2,1 triệu con).

+ Việt Nam là một nước nuôi nhiều trâu, đứng thứ 7 trong tổng số 40 nước có nuôi trâu. Đàn trâu có xu hướng giảm nhẹ và không ổn định, từ 2,9 triệu con năm 1990 xuống còn 2,8 triệu con năm 2003. Một trong những nguyên nhân chủ yếu là vì nhu cầu sức kéo của trâu đã bắt đầu được thay thế. Trâu tập trung ở vùng Đông Bắc và Bắc Trung Bộ.



2.2.Chăn nuôi gia súc nhỏ

- Chăn nuôi lợn

+ Lợn là gia súc nhỏ được thuần dưỡng cách đây khoảng 5.000 năm, có lẽ xuất hiện đầu tiên ở Trung Quốc, Ấn Độ sau đó lan sang các nước khác.

Lợn là vật nuôi quan trọng thứ hai sau bò, dùng để lấy thịt, mỡ, da. Lượng thịt xẻ của lợn tương đương và có năm vượt lượng thịt trâu, bò. Đối với các nước đang phát triển, nuôi lợn còn tận dụng được nguồn phân bón ruộng.

Thức ăn cho lợn cần nhiều tinh bột. Có thể nuôi lợn bằng thức ăn thừa và phế thải của công nghiệp thực phẩm. Chăn nuôi lợn theo kiểu công nghiệp lại dựa chủ yếu vào nguồn thức ăn đã được chế biến. Ngành chăn nuôi này thường phát triển tại các vùng ngoại thành, có nguồn thức ăn và nhất là có nhu cầu rất lớn về thực phẩm.

+ Tổng đàn lợn của thế giới nhìn chung tăng đều qua các năm, song không thật ổn định. Điều này phụ thuộc nhiều vào giá cả của thức ăn phục vụ cho chăn nuôi.

Những nước nuôi nhiều lợn và có sản lượng thịt đứng đầu thế giới (năm 2002) là Trung Quốc (464,7 triệu con và 44,3 triệu tấn thịt), Hoa Kỳ (59,1 và 9,0), Braxin (30 svà 2,0), Đức (26,0 và 4,1), Việt Nam (23,2 và 1,6), Ba Lan (18,7 và 1,9)...

+ Đàn lợn ở Việt Nam tăng nhanh do nhu cầu của thị trường trong và ngoài nước cũng như do việc giải quyết tốt cơ sở thức ăn cho chăn nuôi.
Đàn lợn của nước ta đứng hàng thứ 5 trên thế giới, tập trung chủ yếu ở đồng bằng sông Hồng, đồng bằng sông Cửu Long và vùng Đông Bắc.

- Chăn nuôi cừu

+ Cừu là vật nuôi quan trọng được thuần dưỡng từ loài cừu núi cách đây khoảng 8.000 - 10.000 năm. Cừu có khả năng thích nghi rộng. Từ loài động vật ở vùng khí hậu khô nóng, ngày nay, cừu được nuôi khắp mọi nơi, ở vùng nhiệt đới và cả xứ lạnh ở Bắc Âu.

Cừu là loài gia súc nhỏ, dễ tính, ăn được những thứ cỏ khô cằn mà trâu, bò, ngựa không ăn. Cừu ưa khí hậu khô, không chịu được ẩm. Vì vậy nó được nuôi chăn thả vào mùa hè, cho ăn cỏ khô và thức ăn tổng hợp vào mùa đông. Cừu được nuôi nhiều ở các vùng khô hạn, hoang mạc, nửa hoang mạc và các vùng núi, đặc biệt ở vành đai cận nhiệt. Ở đây, cỏ chỉ mọc tươi tốt trong một thời gian ngắn vào mùa xuân cho tới đầu mùa hè, còn suốt mùa hè sang mùa thu, đồng cỏ khô cằn. Do đó người ta phải dự trữ cỏ khô, nước uống và cả nơi nuôi nhốt.

Cừu được nuôi để lấy thịt, lông, sữa, mỡ, da nhưng quan trọng nhất là lông và thịt. Cừu cho ít sữa. Một con cừu cái chỉ cho chừng 40 lít sữa một năm, nhưng sữa cừu quý và đắt hơn sữa bò.

• Cừu lấy thịt được nuôi ở những cánh đồng cỏ tự nhiên màu mỡ và nhốt trong chuồng vào mùa đông giống như nuôi bò. Giống cừu lấy thịt nổi tiếng là Linhcôn (Anh). Thịt cừu là món ăn thường ngày của người dân vùng Tây Bắc Trung Quốc, Mông Cổ, Úc, Trung Á (Cazăcxtan, Udơbekixtan), Đức, Áo.

• Cừu lấy lông được nuôi ở vùng hanh khô với giống Merinốt. Ôxtrâylia là nước nổi tiếng trên thế giới về sản xuất lông cừu (chiếm 1/4 sản lượng lông cừu của thế giới). Cừu được nuôi nhiều nhất ở vùng Tây và Tây Nam Ôxtrâylia. Ở đây, nuôi cừu lấy lông thường được tiến hành trong các trang trại. Ngoài ra, cừu còn được nuôi nhiều ở Niu Dilân, Trung Quốc, Achentina, Nam Phi.

Hàng năm, thường vào mùa xuân hè lúc thời tiết khô ráo, người ta bắt đầu cắt lông cừu, tiến hành phân loại, sau đó đóng bao, ép lại, ghi mã hiệu và cuối cùng đưa đến những trung tâm công nghiệp dệt len.

Nhìn chung, đàn cừu có sự giảm sút. Nguyên nhân chính là do diện tích đồng cỏ chăn thả tự nhiên bị thu hẹp bởi đất đai bị xói mòn và thoái hoá. Sự suy giảm này làm cho sản lượng lông cừu và sữa cừu cũng giảm mạnh. Những nước có số lượng cừu và sản lượng lông cừu nhiều nhất là Trung Quốc (137 triệu con và 305 nghìn tấn), Ôxtrâylia (113 và 616), Ấn Độ (58,2 và 47,6), Iran (53,9 và 75,0), Xu Đăng (47 và 46), Niu Dilân (44,0 và 246,3), Anh (33 và 50)...

+ Ở Việt Nam, cừu đang được nuôi với tính chất thử nghiệm để lấy lông tại Ninh Thuận và Bình Thuận.

- Chăn nuôi dê

+ Dê cũng là loại gia súc nhỏ và dễ tính như cừu được nuôi để lấy thịt và sữa tại những vùng khô hạn, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt hoặc trong các thung lũng của vùng núi đá vôi. Đối với người nông dân ở châu Á (Ấn Độ, Pakixtan, Bănglađét, Apganixtan), châu Phi (Êtiôpi, Nigiêria, Xu Đăng...), dê là nguồn đạm động vật quan trọng vì thịt nạc mà không xác, mỡ mà không béo. Dê còn được coi là “con bò sữa của người nghèo”.

+ Đàn dê trên thế giới ngày một đông hơn đã bổ sung nguồn thịt và sữa cho người nông dân nghèo của các nước đang phát triển.

Đàn dê tập trung nhiều ở các nước đang phát triển thuộc châu Á và châu Phi như Trung Quốc (161,5 triệu con năm 2002), Ấn Độ (123,5 triệu con), Pakixtan (50,9 triệu con), Xu Đăng (40,0 triệu con), Bănglađet (34,1 triệu con), Nigiêria (26,0 triệu con), Iran (25,8 triệu con)...

+ Ở Việt Nam, dê được nuôi nhiều tại vùng núi đá vôi Hoà Bình, Ninh Bình, Thanh Hoá, Nghệ An với trên 600 nghìn con (năm 2002).

Nguồn: ĐHSP ĐT