Đạo Phật lấy con người làm trung tâm nên nếu xếp Phật giáo là tư tưởng duy tâm chủ quan vẫn là chưa hiểu sâu sắc.
Mỗi sự vật đều mang hai mặt,hai giá trị là vật chất và tinh thần. Cái cây theo người duy vật thì mang có giá trị vật chất là để làm sạch môi trường không khí. Người duy tâm thì coi trọng giá trị tinh thần hơn và thích dùng để chơi cây cảnh ,cây thế có tính thẩm mĩ hơn. Nhưng để có sự phân chia vật chất và tinh thần thì phải có sự tác động của con người,không có con người thì chẳng thể có duy vật - duy tâm mà tranh luận.
Con người là thế giới thu nhỏ. Theo tính toàn đồ thế giới bên ngoài phản ánh vào con người hình thành tiểu vũ trụ bên trong nên bên ngoài có gì trong con người có đấy. Thế giới bên trong con người cũng có sự phân chia hai mặt vật chất và tinh thần. Nếu xem bản chất con người chỉ dừng lại ở đây thì chưa thể lí giải được nhiều vấn đề . Bên ngoài thì con người đấu tranh với tự nhiên,đấu tranh cải tạo hoàn cảnh xã hội để vươn lêm làm chủ. Bên trong con người cũng vậy. Có cái chân ngã nguyên bản luôn đấu tranh ,con người luôn đấu tranh với chính mình để làm chủ chính mình. Đó là con đường của những người tu hành chân chính.
Thời cổ đại đã có quan niệm sơ khai chất phác về thế giới,coi mỗi sự vật hiện tượng luôn bao hàm bên trong những đối lập vừa bổ sung vừa đấu chọi nhau. Giới tính có nam có nữ,có đực có cái. Vũ trụ có ngày có đêm,có trời có đất. Đời người có sinh có tử,đất nước có dân có vua,gia đình có vợ-chồng,trong đó vợ đóng vai trong lực lượng sản xuất còn chồng đại diện cho quan hệ sản xuất,phân hóa giai cấp trong gia đình tế bào...Nhưng trước khi hình thành ra nhưng phân chia đó thì nguyên thủy chẳng có gì hết. Chưa có phân chia đực -cái vì ban đầu là sinh sản vô tính, chưa có trời -đất vì trái đất chưa hình thành,chưa có vua- tôi vì xã hội chưa phân hóa giai cấp...Đạo Phật lấy cái gốc đó để làm đích,phủ định của phủ định để quay về nguyên bản. Vì thế Phật giáo không phân biệt sang hèn,nam nữ ai cũng có thể thu nạp miễn là có tâm. Đạo Phật là sứ giả của hòa bình,bình đẳng ,thống nhất - điều mà mọi người văn minh muốn tiến tới.Bức tượng Phật nhìn kĩ đúng là sự hợp nhất vẻ đẹp của cả nam và nữ,xuất gia rồi thì đâu cần bận tâm nam hay nữ,vợ hay chồng nữa, khi trong trạng thái thiền đấy sẽ không có dao động cương- nhu,nghiêng ngả phải -trái. Cương cứng nhiều thì mỏi,mỏi quá lại muốn nằm thả lỏng ,nằm nhiều thì mệt lại muốn ưoơn vai căng cứng cơ bắp... mệt mỏi là trạng thái thường gặp của sinh hoạt đời thường . Đạo Thiền là thoát khỏi trạng thái chuyển hóa luân phiên đấy để vững vàng trọng trạng thái cảnh giới nhất. Đó là trạng thái Không Âm - Dương.
Đạo giáo gần giống với Phật giáo về xuất thế nhưng chưa thoát hẳn khỏi ngũ hành.Khác với Nho giáo của Khổng Tử luôn gò ép con người vào những phép tắc lễ nghi xã hội Lão tử khởi xướng cứ thuận theo tự nhiên,tôn trọng các quy luật khách quan của tạo hóa mà đưa dẫn hành động của con người theo đó cho thích nghi phải đạo.
Lão tử là người có công phát hiện ra quan hệ giữa các mặt đối lập luôn có một mặt mang tính quyết định làm động lực phát triển gọi là Âm,còn mặt kia biến hóa theo cho phù hợp là Dương. "Âm cực dương sinh" Âm dương phù hợp cân bằng thì dương kích thích âm tăng trưởng,dương không phù hợp thì mất sự hài hòa,âm sẽ phá vỡ dương để hình thành sự cân bằng mới.Đó là sự tương sinh. Còn dương luôn có xu hướng cân bằng hài hòa với âm là sự tương khắc. Quá trình chuyển hóa âm dương cứ tuần tự có tính chu kì phủ định nhau ...âm-dương-âm-dương...mà sinh ra biến hóa luân hồi.
Ông diễn giải chân chất rằng:" không có dưới thì trên tọa ở đâu,dưới sụp thì trên sụp. Có gốc mới có ngọn,gốc chết ngọn tàn. Không có dân thì vua cai trị ai, dân ửng hộ vua mới ngồi vững..."
Ngày nay kế thừa và phát triển những người cứ gọi họ là nghệ nhân lưu truyền dân gian đã phát hiện sáng tạo thêm nhiều quy luật như " Dương mạnh Âm suy ". Nghĩa là dương vượt quá âm,đốt cháy giai đoạn sẽ phá hủy âm,âm bị tụt lùi thì cũng kéo dương tụt lại cho cân đối theo luật tương khắc. Kiến trúc thượng tầng mà tiên tiến quá mức so với cơ sở hạ tầng sẽ dẫn tới sập vỡ tất cả,quan hệ sản xuất tiến bộ quá so với lực lượng sản xuất cũng sẽ phá hủy phương thức sản xuất.
Thuyết ngũ hành chỉ phác thảo hình thức qua năm yếu tố : mộc-hỏa-thổ-kim-thủy. Bây giờ người ta gọi là thể thống nhất với nhiều mắt xích xâu chuỗi lại với nhau tác động qua lại có tính kế thừa, chứ không bó buộc chỉ là năm yếu tố nữa. Và trong thể thống nhất đó luôn có một mắt xích đóng vai trò quyết định. Thể thống nhất của nghành giáo dục:
...-Giáo viên- học sinh- phụ huynh- dư luận xã hội- quốc hội- bộ giáo dục -sở- phòng- giáo viên- học sinh -...
Trong thể thống nhất này thì mắt xích học sinh đóng vai trò quyết định.
Mỗi sự vật hiện tượng là một thể thống nhất của các mối liên hệ cụ thể. Một người ở trong nhà là cha,đến cơ quan anh ấy là thầy giáo,đi câu lạc bộ là hội viên dưỡng sinh...Những chức danh đó liên hệ xâu chuỗi lại thành một thể thông nhất trong con người anh ta. Và tuỳ vào liên hệ cơ bản và liên hệ không cơ bản mà biết đâu là mặt quyết định nhất,bản chất nhất trong con người đó.
Một cái cốc nó dùng để đựng nước,khi khác dùng để dề giấy tờ...Như thế mặt nào có tính quyết định trong nội tại có thể thay đổi theo hoàn cảnh bên ngoài,đó là nguyên lí "âm - dương đổi chỗ ". Nhưng bản chất của cái cốc vẫn là đựng nước vài quan hệ của nó với người dùng để uống nước vẫn là cơ bản xuyên suốt.
Như vậy , với nhiều người tôn sùng thuyết âm sương đã ăn sâu vào tư duy nếp nghĩ bao đời nay sẽ cho rằng Phật giáo phi lí,ngược truyền thống. Nhưng Phật giáo chỉ xuất ra ngoài càn khôn,âm dương ngũ hành chứ không phản lại quy luật tạo hóa,họ vẫn nằm trong quy luật phát triển khách quan song đi trước chúng ta nhiều bậc.
