Bốn tỉnh Nam kỳ rơi vào tay giặc . Thực dân Pháp tiếp tục mở rộng chiếm đóng ba tỉnh

[Bút Nghiên]

Bốn tỉnh Nam kỳ rơi vào tay giặc . Thực dân Pháp tiếp tục mở rộng chiếm đóng ba tỉnh miền Tây .​

1. Hiệp ước 5-6-1862 - Cuộc kháng chiến tiếp tục của nhân dân Việt nam

Sau khi kết thúc chiến sự ở Trung quốc, ngày 7/2/1861 đại quân Pháp kéo về Việt Nam dưới quyền chỉ huy của tướng già Sác-ne. Viên tướng này này được chính phủ Na-pô-lê-ông III trao cho những quyền hành rất lớn: thống lãnh toàn bộ lực lượng võ trang Pháp ở viễn đông, có quyền tuyên chiến hoặc ký hòa ước với Việt Nam. Pháp hội quân tại Bến Nghé, cả thảy có khoảng 4.000 tên (trong đó có cả lực lượng cũ, mới và dân phu bị bắt ở Quảng Châu cùng 250 lính Tây Ban Nha...) Sáng sớm ngày 24/2/1861 đại bác địch bắt đầu tàn phá Đại Đồn. Quân ta chống cự mãnh liệt đẩy lui nhiều đợt tấn công của giặc. Ngày hôm sau thành vỡ, Nguyễn Tri Phương phải ra lệnh lui binh bỏ lại 150 đại bác, 2.000 khẩu súng tay. Thừa thắng quân Pháp đánh lan về phía Biên hòa, chiếm được Thuận Kiều, Trảng Bàng, Tây Ninh...


Nghe tin Đại đồn thất thủ, triều đình vội điều thêm viện binh ứng cứu lại cử Tôn thất Cáp và Nguyễn Bá Nghi vào Nam bộ. Song vì việc hành quân quá chậm, đến rồi lại không chủ động tiến công, nên quân giặc thừa thế lánh lan ra nhiều nơi. Đầu tháng 4 năm1861 chúng chiếm Định Tường (gồm cả Mĩ Tho, Tân An, Gò Công) - một tỉnh giàu có và đông dân nhất Nam bộ lúc đó, có sông Tiền giang dẫn tới biên giới Căm-pu-chia. Quân triều đình cố gắng dựa vào các cản trên sông để tiêu diệt và ngăn chặn bước tiến của địch. Mặc dầu bị tổn thất nặng, ngày 12/4/1861 quân Pháp vẫn tới được Mĩ Tho. Quan trấn thủ là Nguyễn Hữu Thành đã cho thiêu hủy kho tàng, dinh thự chạy về Cái Bè. Quân Pháp ung dung vào thành với vô số chiến lợi phẩm qúi giá. Sau khi chiếm được Định Tường, quân Pháp liền thực hiện chính sách dùng người Việt trị người Việt, tăng cường xây dựng lực lượng ngụy binh để chuẩn bị tiến đánh Biên Hòa. Tháng 12/1861 quân địch dưới sự chỉ huy của Bô-Na (thay Sác-ne) mở cuộc tiến công Biên Hòa bằng cả hai đường thủy bộ. Quân Nguyễn chống cự yếu ớt. Một số quan lại (điển hình như Nguyễn Bá Nghi - quan trấn thủ Biên Hoà) mới nghe tin quân Pháp tới đã hèn nhát bỏ chạy. Thừa thắng, địch đánh chiếm luôn thành Vĩnh Long thuộc miền Tây Nam Kỳ (ngày 23 tháng 3/1862).

Như vậy, sau 3 năm tiến hành chiến tranh xâm lược Việt Nam, thực dân Pháp mới chỉ chiếm được 4 tỉnh thành mà quan quân triều đình bỏ ngỏ.

Tuy chiếm được đất nhưng quân Pháp chưa thể tổ chức được việc cai trị ở 4 tỉnh đó bởi vì chúng đã vấp phải cuộc kháng chiến hết sức quyết liệt của nhân dân ta. Phát huy truyền thống yêu nước bất khuất của dân tộc, cũng giống như nhân dân Quảng Nam - Đà nẵng năm 1858, từ năm 1859 nhân dân Gia Định đã tự động đứng lên chống giặc mạnh hơn cả quân triều đình. Đội quân 5.800 người của Lê Huy và Trần Thiên Chính đã làm cho địch thất điên bát đảo. Phong trào bất hợp tác đã làm cho thực dân Pháp gặp rất nhiều khó khăn trong việc tổ chức bộ máy ngụy quyền. Bị bao vây, đánh phá ở khắp nơi, tháng 3/1859 thực dân Pháp buộc phải phá thành Gia Định rút xuống tàu. Cuối năm 1860 trong lúc Nguyễn Tri Phương và quan quân triều đình ngại đánh giặc, chỉ ra sức đào hào đắp lũy thì các đội quân nghĩa dũng đã mưu trí dũng cảm phục kích giết chết tên quan ba Bác-bê ở gần Trường Thi. Đêm đêm họ tìm cách lọt qua phòng tuyến của địch, đốt cháy kho tàng, doanh trại của chúng, vào tận sông để bắn tàu Primôghe và phục kích tiêu hao sinh lực của Pháp.

Trái ngược với tư tưởng chủ hòa do dự của những viên quan lại trong triều đình Huế tiêu biểu như Nguyễn Bá Nghi, hay khác với sự chậm trễ tiếp cứu của triều đình, mất hết thời giờ trong các lễ nghi phiền phức và vô bổ như việc ban kiếm, ban nhung y... mở lịch xem giờ tốt để ”khởi mã”, giao cho Khâm thiên giám xem “bản mệnh tốt xấu của đại tướng”... nhân dân Nam bộ đã ngay lập tức nổi lên đánh giặc bằng mọi thứ vũ khí có trong tay. Họ tự lực chiến đấu từ trong thành Gia Định đến ngoài thôn xã, họ không nhờ cậy vào triều đình mà tự tin ở mình. Họ biến xóm ấp thành pháo đài chống Pháp chứ không cần lui vào rừng sâu theo chỉ dụ của nhà vua. Các đội nghĩa binh của Trương Công Định (6000 người) của Nguyễn Thành Ý (2000 người) của Phan Trung (2000 người) và các đội nghĩa binh dưới sự chỉ huy của Trần Xuân Hoà, Phan Văn Đạt, Lê Cao Dũng, Đỗ Trình Thoại, cai tổng Là, Nguyễn Trung Trực... có mặt ở khắp nơi, thoắt ẩn, thoắt hiện trong những ”trung tâm kháng chiến được chia nhỏ ra vô tận”, ngày đêm tiễu trừ quân Pháp. Đến đầu năm 1862 phong trào kháng chiến của nhân dân Nam Bộ đã buộc thực dân Pháp phải rút khỏi một loạt cứ điểm ở Gò Công, Chợ Gạo, Cái Bè... nghĩa quân đã chiếm lại được nhiều vùng đất đai rộng lớn.

Những cuộc đánh phá, gây rối của quân ta đã khiến cho thực dân Pháp đang tính đến chuyện ”phải chinh phục lại những vùng đã chinh phục”, nhưng triều đình Huế đã không biết đến điều đó.

Xuất phát từ những toan tính nhỏ nhen, ngày 5-6-1862 triều Nguyễn đã kí bản hiệp ước nhượng đất đầu tiên, nhường cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam Kì (Gia Định, Định Tường, Biên Hoà) Hiệp ước 5/6/18629 (Hiệp ước Nhâm Tuất) được mang danh là ”Hiệp ước hòa bình và hữu nghị”. Nội dung gồm 12 khoản, trong đó qui định: Triều đình Huế phải nhượng hẳn cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam kì (Gia định, Định Tường, Biên Hòa) và đảo Côn lôn. Bồi thường chiến phí cho Pháp 4.000.000 đô-la (tương đương 2.880.000 lạng bạc); Mở các cửa biển Đà nẵng, Ba lạt, Quảng yên cho Pháp và Tây Ban Nha tự do buôn bán; Pháp sẽ trả thành Vĩnh Long cho triều đình chừng nào Huế ngừng hẳn phong trào chống Pháp ở 3 tỉnh miền Đông. Ngay sau khi hoà ước được kí kết,thực dân Pháp cho tàu đi các nơi để loan tin, còn triều đình Huế thì vội vàng phái Phan Thanh Giản vào Nam ra lệnh cho nghĩa quân các nơi hạ vũ khí, nạp súng đạn cho Pháp hi vọng nhân dân sẽ ngoan ngoãn thi hành. Tuy nhiên, hiệp ước 5/6/1886 đã như lửa đổ thêm dầu, càng gây nên sự bất bình trong dân chúng cả nước.

Tại Gia Định, Định Tường, Biên Hoà, các toán nghĩa quân không chịu công nhận chính quyền của giặc, họ cũng không chịu dời sang ba tỉnh miền Tây, kiên quyết bám đất bám dân chống giặc ngay trong lòng địch. Các văn thân sĩ phu ba tỉnh miền Đông rầm rộ tổ chức phong trào tị địa (di rời gia đình, vợ con, mồ mả tổ tiên, thậm chí phần mộ thầy học...) ra Bình Thuận, khảng khái bất hợp tác với Pháp.

Ở các nơi khác, phong trào phản đối hoà ước Nhâm tuất cũng hết sức rầm rộ.

Nguyễn Văn Viện (người tỉnh Bình định) đã cùng Hồng Tập và một số người trong dòng họ Tôn Thất chủ trương khởi sự ở kinh thành Huế, mưu giết tên Khâm sứ Pháp và những kẻ cầm đầu phái chủ hòa như Phan Thanh Giản, Trần Tiễn Thành, nhưng cuộc bạo động ngày 3-8-1864 của họ bị thất bại.

Các sĩ tử trong kỳ thi hương khóa tháng 11/1864 ở ba trường Hà nội, Nam Định, Thừa thiên Huế đã đồng thanh phản đối hòa ước với Pháp - Họ viết truyền đơn, hò reo và tẩy chay đòi hoãn cuộc thi.

Tại Nam kỳ lục tỉnh một loạt sĩ phu yêu nước đã đứng dậy. Họ đánh giặc bằng thơ, bằng bút, bằng trí tuệ, tài năng và nhiều người đã hiến dâng cả tính mạng của mình cho cuộc đấu tranh vì quyền sống và tự do. Đó là quản cơ Trương Công Định - người đã bất tuân lệnh triều đình (bãi binh) mà ở lại cùng nhân dân phất cao là cờ ”Bình tây đại nguyên soái”, kháng chiến chống Pháp. Đó là tri huyện Lưu Tấn Thiện và thơ lại Lê Quang Quyền lãnh đạo nghĩa binh chiến đấu ở vùng Gò công, là Đỗ Trình Thoại hoạt động ở vùng giữa sông Đồng Nai và sông Vàm cỏ. Thủ khoa Nguyễn Hữu Huân hoạt động ở vùng Mỹ Quý, Chợ Gạo, Rạch gầm, Nguyễn Trung Trực, Quản Là ở vùng Tân An. Phan Trung, Trà Qúy Bình ở vùng Tân Thạch, Tân An (Long An). Hương thân Lê Cao Dũng và Hồ Huân Nghiệp ở vùng Bình Dương thuộc Định Tường. Võ Duy Dương, đốc binh Kiều ở Đồng Tháp Mười. Tri huyện Âu Dương Lân, cử nhân Phan Văn Trị, nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu, tuần phủ Đỗ Quang ở Gia Định...

Trong số những lãnh tụ nổi tiếng của cuộc kháng chiến ở Nam bộ lúc đó, phải kể đến Trương Công Định.

Ông người quê Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, là con của lãnh binh Trương Cầm, theo cha vào Nam giữa thời Thiệu Trị. Khi Trương Cầm làm lãnh binh, Trương Định đã mộ nhiều dân nghèo ở vùng Gia định khai hoang, lập đồn ấp, được phong chức quản cơ nên còn gọi là Quản Định.

Khi Đại đồn thất thủ, Trương Định đem quân về Tân Hòa, Gò công. Ông ra sức chiêu tập nghĩa binh, tổ chức những trận phục kích tiêu diệt quân Pháp.

Khởi nghĩa Trương Định mau chóng phát triển ra các vùng xung quanh, liên hệ với hầu hết các sĩ phu yêu nước ở 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ. Địa bàn hoạt động của nghĩa quân mở rộng ra các vùng Mỹ tho, Tân An, Chợ lớn, sang các vùng ven sông Vàm cỏ, từ biển Đông đến biên giới Việt nam - Căm Pu Chia.

Trước khi ký hiệp ước 1862, triều đình phong cho Trương Định làm chức phó lãnh binh tỉnh Gia định. Dưới quyền ông có 6.000 quân. Đội quân này sau đó tăng lên gấp bội và buộc địch phải rút chạy khỏi Gò công, Tân An, chợ Gạo.

Sau điều ước 1862, thể theo yêu cầu của Pháp, triều đình buộc Trương Định bãi binh, giải tán nghĩa quân và bổ nhiệm ông làm lãnh binh tỉnh An Giang (thuộc miền Tây lục tỉnh). Ông đã khẳng khái bất tuân lệnh chỉ, ở lại cùng nhân dân 3 tỉnh miền Đông kháng chiến. Hịch Quản Định được truyền đi khắp nơi, hô hào nhân dân,nghĩa sĩ chống giặc đến cùng.

Từ đại bản doanh Tân Hòa, Gò công nghĩa quân đã tỏa đi khắp nơi, hoạt động dữ dội, làm chủ cả một vùng nông thôn rộng lớn, được nhân dân các nơi hết lòng ủng hộ.

Một chính quyền kháng chiến sơ khai ra đời, thoát li khỏi sự ràng buộc của triều đình Huế.

Vào trung tuần tháng 12/1862 Trương Định đã phát động một chiến dịch lớn tiến công các vị trí của địch ở Biên Hòa, Gia định, Mỹ Tho,giành thắng lợi ròn rã trong trận Rạch Tre, giết được tên đồn trưởng người Pháp và thu nhiều vũ khí đạn dược. Tại Biên Hòa hàng vạn người gồm cả người kinh, người Thượng nhất tề nổi dậy làm chủ con đường Sài gòn - Biên hòa. Tại Bà Rịa, quân nổi dậy giành lại từ tay địch nhiều xã, huyện. Ở Mỹ Tho, trận gây được tiếng vang lớn nhất là trận đánh đồn Thuộc Nhiêu.

Trước tình hình nguy khốn trên đây, đồng thời thừa biết, muốn bình định Nam bộ không thể không tiêu diệt căn cứ Tân Hoà, trung tâm của khởi nghĩa Trương Định, bọn thực dân ở Sài Gòn đã cấp báo về Pháp, xin thêm viện binh và yêu cầu hạm đội từ Trung Quốc về ngay chiến trường Việt Nam. Chúng còn điều thêm 800 quân Tây-Ban-Nha từ Phi-líp-pin sang tiếp cứu.

Nhờ có viện binh, ngày 25/2/1863 thực dân Pháp, dưới sự chỉ huy của tướng Bô-Na mở cuộc tấn công qui mô vào căn cứ Gò Công. Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt trong suốt ba ngày.Nhưng tối 28/2/1863 căn cứ Tân Hòa đã bị rơi vào tay giặc. Nghĩa quân phải rút dần ra vùng biển và vùng đám lá tối trời. Từ tháng 3/1863 nghĩa quân tiếp tục hoạt động ở 3 tỉnh miền Đông, tổ chức các trận phục kích quân Pháp ở Mĩ Tho, Cần Giuộc...
Thực dân Pháp lại khốn đốn. Chúng không thể ngồi yên chừng nào chưa dẹp yên nghĩa quân. Ngày 25-9-1863 chúng mở đợt tấn công mới Nghĩa quân vừa chống trả quyết liệt, vừa lui dần từ căn cứ Lí Nhân về Tân Phước, một căn cứ hiểm yếu ở vùng sông Soài ráp. Lúc này Trương Định có gần 1 vạn nghĩa binh, ông đang chuẩn bị đánh úp giặc lấy lại Tân Hoà nhưng dựa vào Huỳnh Công Tấn (tên này trước đây theo nghĩa quân, sau về hàng địch) giặc Pháp đã dò được nơi ở của Trương Định. Ngày 20/8/1864 chúng đem quân vây đánh bất ngờ. Trương Định bị thương nặng, đã rút gươm tự sát, lúc đó ông mới 44 tuổi.

Sau khi Trương Định mất, đồng đội của ông tiếp tục duy trì cuộc chiến đấu thêm một thời gian: ở vùng Gia Thuận có Nguyễn Ngọc Thăng, ở vùng Giao Loan (Tây Ninh) có Lê Quang Quyền (một bộ tướng gần gũi của Trương Định). Cũng ở Tây Ninh, Phan Chính cầm đầu một tập đoàn nghĩa quân, ông tự xưng là Bình Tây Phó Nguyên soái, còn Trương Quyền (con trai của Trương Định) thì liên kết với Pu-Côm-Pô, nhà yêu nước Căm-Pu-Chia đánh Pháp từ 1864 đến 1867. Võ Duy Dương lấy Đồng Tháp Mười làm căn cứ. Hoạt động của nghĩa quân Võ Duy Dương đã gây cho địch những thiệt hại nặng trong khoảng thời gian từ tháng 7/1865 đến tháng 4/1866. Sau Thiên hộ Dương (Võ Duy Dương), Đốc bình Kiều lại lấy Đồng Tháp Mười làm căn cứ. Vùng đất này từ đó về sau trở thành nơi tụ họp của nhiều nhà yêu nước.

2. Mất ba tỉnh miền Tây (1867) cuộc kháng chiến chống Pháp lan khắp 6 tỉnh Nam

Sau hiệp ước 5-6-1862 tình hình Việt nam ngày càng trở nên tồi tệ: dân các tỉnh Gia Định, Định Tường, Biên Hoà bị biến thành thần dân của Na-pô-lê-ông III. Triều đình thì phải lo nộp chiến phí hàng năm cho giặc. Từ Bình Thuận ra Bắc, nhân dân càng đói khổ hơn vì thiên tai địch hoạ và vì ách áp bức ngày càng nặng thêm từ phía triều đình. Chính sách thiển cận của nhà nước phong kiến Nguyễn đã làm cho mâu thuẫn xã hội ngày càng gay gắt. Các cuộc khởi nghĩa nông dân và binh lính đã lại liên tiếp nổ ra, trong khi thực dân Pháp đang mưu mô mở rộng cuộc xâm lăng.
Tại Bắc kì, năm 1862 Tạ Văn Phụng, một người theo đạo Thiên chúa, nêu danh nghĩa phù Lê, nổi lên ở vùng Quảng Yên, bao vây và định đánh chiếm tỉnh thành Hải Dương, triều đình phải phái đại quân, phối hợp với quân Thanh đánh dẹp.

Sau cuộc nổi dậy của Tạ Văn Phụng, đã nổ ra cuộc khởi nghĩa của cai tổng Vàng (tức Nguyễn Văn Thịnh) ở Bắc Ninh vào tháng 4-1862. Cai Vàng cũng nêu danh nghĩa phù Lê, tự phong làm nguyên soái, tôn một người tự xưng là dòng dõi nhà Lê làm minh chủ, tập hợp nhân dân trong vùng đứng dậy. Nghĩa quân đã đánh chiếm các huyện Lạng Giang, Yên Dũng rồi tiếp tục bao vây tỉnh thành Bắc Ninh. Mãi đến cuối năm 1862 toán quân khởi nghĩa của Cai Vàng mới bị đánh tan.

Một cuộc sự kiện khác cũng rất đáng chú ý là cuộc nổi dậy của nhân công và binh lính trên công trường xây dựng Khiêm lăng của Tự Đức do anh em Đoàn Trưng, Đoàn Hữu Ái, Đoàn Tư Trực cầm đầu, nổ ra vào tháng 9 năm 1866. Cuộc nổi dậy này vừa mang tính chất một cuộc khởi nghĩa, vừa mang tính chất một cuộc đảo chính cung đình, phản ánh sự phân hoá sâu sắc trong nội bộ tập đoàn phong kiến, nhưng đồng thời cũng phản ánh mâu thuẫn giữa các tầng lớp nhân dân với giai cấp thống trị. Nó chứng tỏ sự suy yếu từ bên trong của giai cấp phong kiến và sự chán ghét đến cao độ của quần chúng nhân dân đối với triều đình. Cuộc khởi nghĩa bị dìm trong biển máu nhưng dư âm của nó lại rất dai dẳng và bay rất xa vì nó nổ ra ngay tại kinh thành Huế.

Trong lúc nội tình đang rối ren như vậy thì về đối ngoại, triều đình Nguyễn chỉ biết khư khư ôm lấy quyền lợi của giai cấp và của dòng họ, đi hết từ sai lầm này đến sai lầm khác trong đối sách với thực dân Pháp.Trước hết là trong vụ chuộc đất tháng 6-1863.

Cuối năm 1862 khi triều đình Huế bồi thường chiến phí đợt 1 cho Pháp thì đồng thời Tự Đức cũng cử một phái đoàn do Phan Thanh Giản làm chánh sứ, Phạm Phú Thứ làm phó sứ, Ngụy Khắc Đản làm bồi sứ sang Pháp xin chuộc lại ba tỉnh miền Đông. Do bị sa lầy trên cả hai chiến trường: Mê-hi-cô và Việt nam, trong cuộc tiếp kiến sư bộ Phan Thanh Giản, Na-pô-lê-ông III có ý muốn cho triều Huế được chuộc đất, hứa sẽ cử Ô-ba-rê sang Huế để sửa lại điều ước năm 1862. Rồi từ 16-6-1864 đến 15-7-1864, tại Huế, giữa Ô-ba-rê và Phan Thanh Giản đã có một cuộc điều đình trên cơ sở bản đề án mà Ô-ba-rê đã trình Na-pô-lê-ông III. Một thỏa ước về vấn này với 21 điều khoản đã được thảo ra, trong đó Pháp đồng ý trả lại triều đình 3 tỉnh miền Đông Nam kì và đảo Côn lôn, nhưng lại làm chủ Sài Gòn và một số địa điểm quan trọng khác cả về kinh tế, chính trị, quân sự. Riêng khoản 4 thì ghi rõ triều đình Tự Đức thừa nhận sự bảo hộ của Pháp trên cả 6 tỉnh Nam kì.

Như vậy theo thoả thuận này thực dân Pháp gần như giữ nguyên hiệp ước 1862, chúng lại còn giành thêm một khoản tiền chuộc khá lớn để bù vào ngân sách đang thiếu hụt. Còn về phía triều đình, rõ ràng phải chịu những điều khoản nặng nề hơn nhưng lại thoả mãn được tâm lí ”chuộc lại” được đất quê ngoại Tự Đức, tránh được tiếng xấu là bất hiếu với vua chúa tổ tiên.Tuy nhiên, ý muốn cá nhân trên đây của Tự Đức đã không thực hiện được. Ngay sau khi Ô-ba-rê rời khỏi Việt Nam, cánh thực dân hiếu chiến ở Pháp, nhất là cánh thực dân ở Nam Kì đã kiên quyết phản đối đề án của ông ta. Chúng hiểu quá rõ sự bạc nhược của triều đình phong kiến Việt nam. Rốt cuộc, hiệp ước mới giữa Ô-ba-rê và Phan Thanh Giản ngày 26 tháng 1 năm 1864 đã không được chính phủ Pháp phê chuẩn. Ngược lại, ngay sau khi cho quân chiếm Căm-Pu-Chia vào năm 1863, chúng bắt đầu mở rộng cuộc chiến tranh để thanh toán nốt ba tỉnh miền Tây Nam kỳ của Việt nam. Lúc đầu, lấy lý do ba tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên ở vào ”địa thế treo lơ lửng, không tiện cho nước Nam” vậy ”xin để cho Pháp cai trị tất cả”.. Nhưng sau vì lo đất của triều đình Huế có thể gây ra đổ bể cho âm mưu ăn cướp của Pháp, bọn võ quan thực dân bèn quyết định mở cuộc tấn công bằng vũ lực chiếm 3 tỉnh Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên từ ngày 18 đến 24/6/1867.

Ngày 18-6-1867 quân Pháp gồm 1200 tên cùng 400 ngụy binh tập hợp ở Mĩ Tho. Ngày 19-6 La-gơ-răng-đi-e cũng đưa thêm 16 tàu chiến đến nơi. Sáng 20-6, chúng dàn trận trước thành Vĩnh Long rồi đưa thư cho khâm sai đại thần của triều đình Huế là Phan Thanh Giản đòi nộp thành không điều kiện. Tiếp đó quân Pháp lại buộc Phan viết thư khuyên quan quân triều đình ở hai tỉnh còn lại là An giang và Hà tiên hạ khí giới. Như thế là chỉ trong vòng mấy ngày, thực dân Pháp đã chiếm đóng được cả ba tỉnh miền Tây Nam kì không tốn một viên đạn. Ngày 5/7/1867, sau khi nộp thành và viết thư khuyên hàng, Phan Thanh Giản đã uống thuốc độc tự tử. Còn La-gơ-răng-đi-e, đã được Pa-ri cử làm tổng chỉ huy quân đội Pháp ở ba tỉnh miền Tây (ngày 24/6/1867)

Mặc dù phải chiến đấu trong một tình thế khó khăn gấp bội, nhân dân 6 tỉnh nam kỳ vẫn kiên cường chống Pháp, làm thất bại ý đồ bình định cấp tốc của chúng.

Tại những vùng dọc theo sông Cửu long, hàng chục ngàn người đã gia nhập nghĩa quân. Nhiều nhà nho yêu nước ở các tỉnh Vĩnh, An Hà đã nhất quyết không chịu hợp tác với giặc, tị địa ra Bình Thuận, lập ra tổ chức Đồng châu xã để nương tựa lẫn nhau và lập căn cứ Tính linh để mưu tiếp tục chống giặc. Số đông sĩ phu khác đã ở lại tham gia phong trào kháng chiến của nhân dân.

Năm 1867, Phan Tôn, Phan Liêm (còn gọi là Phan Tam, Phan Ngũ), hai người con của Phan Thanh Giản, hoạt động kháng Pháp ở vùng Trà Vinh, Bến Tre, Vĩnh long.

Tại miền cực tây lục tỉnh, phát huy truyền thống Nhật Tảo năm xưa, Nguyễn Trung Trực tiếp tục nổi dậy. Tháng 9/1868 ông bị giặc bắt ở Phú Quốc rồi bị đem về xử tử tại Rạch Giá. Trước khi chết, nhà yêu nước đã dõng dạc nói với kẻ thù: ”Bao giờ Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây”

Sau khi Nguyễn Trung Trực bị giết hại, những nghĩa quân ủng hộ ông đã tiếp tục cùng anh em Đỗ Thừa Long, Đỗ Thừa Tự lập căn cứ kháng Pháp ở vùng rừng U Minh. Tại An Giang có khởi nghĩa của Trần Văn Thành. Vùng Ba Tri (Bến tre) có khởi nghĩa của Phan Tôn... Ngoài ra trong những năm từ 1869 đến 1875 còn có nhiều cuộc khởi nghĩa khác. Ở Ô Môn - Bình Thủy (Cần Thơ) có khởi nghĩa của Lê Công Thành, ở Vĩnh long, Long xuyên có khởi nghĩa của Phan Văn Đồng....

Năm 1875, Nguyễn Hữu Huân một lần nữa lại đứng dậy ở Tân An, Mĩ Tho. Tháng 5/1875 ông bị Pháp bắt và xử tử hình tại xã Mỹ Tịnh An, huyện Chợ Gạo tỉnh Tiền Giang.

( Sưu tầm )